QUYEÅN 2: DÖÔÕNG TAÙNH

Thích Thieän Hoa

HÖỚNG ÑAÏO: PHAÀN CHÍNH

Nhöõng Taùnh Gì Caàn Phaûi Döôõng?

Nhö phaàn ñaàu ñaõ noùi, taùnh ñaây laø taùnh Phaät. Taùnh Phaät cuõng goïi laø Boà-ñeà, Nieát-baøn, Chôn-taâm, Chôn-nhö, Vieân-giaùc v.v…

Taùnh Phaät khoâng coù moät chuùt caùu baån maø hoøan toøan trong saïch; taùnh Phaät khoâng giôùi haïn maø roäng raõi meânh moâng nhö vuõ truï, taùnh Phaät khoâng ñöùt ñoïan, maø vónh vieãn tröôøng toàn nhö thôøi gian: taùnh Phaät khoâng coù ngöôïc ñieåm maø ñaày ñuû coâng naêng, dieäu duïng.

Taùnh Phaät coù nhieàu ñaëc ñieåm, coù nhieàu maøu saéc, coù nhieàu khía caïnh, khoâng theå noùi xieát ñöôïc. Sau ñaây chuùng toâi chæ trình baøy moät soá ít nhöõng ñöùc taùnh Phaät cuûa caùc kinh ñieån thöôøng noùi ñeán thoâi.

TÖØ BI

Ñònh Nghóa:

Töø bi laø do hai chöõ" "Töø" vaø "Bi" gheùp chung laïi. Theo trong kinh Phaät, "Töø" la loøng thöông yeâu, thöôøng ñem vui cho taát caû chuùng sanh (Töø naêng döõ nhaát theá chuùng sanh chi laïc)."Bi" laø loøng thöông xoùt, thöông döùt tröø ñau khoå cho heát thaûy chuùng sanh (Bi naêng baït nhöùt theá chuùng sanh chi khoå). Trong "Töù voâ löôïng taâm" (boán moùn taâm roäng lôùn khoâng löôøng ñöôïc), thì Töø-bi ñöùng ñaàu. Hai chöõ Töø –bi saép theo vaên phaïm Trung hoa, thì yù nghóa khoâng nghòch, nhöng theo tieáng Vieät chuùng ta thì neân ñeå Bi tröôùc vaø Töø sau, vì "Bi" laø nhaân maø "Töø" laø quaû, cuõng nhö "xaû laø nhaân maø hyû laø quaû". Taïi sao theá?-Vì neáu coù loøng thöông yeâu, muoán ban vui cho chuùng sanh, trong khi hoï ñang bò ñau khoå daøy voø, thì caùi vui aáy chæ laø caùi vui gaéng göôïng. Vaäy muoán cho hoï höôûng söï vui veû ñaày ñuû, tröôùc phaûi tröø giuøm ñau khoå cho hoï, roài cho vui. Nhö theá, caùi vui môùi ñöôïc hoøan toøan.

Taùnh Chaát Cuûa Töø Bi:

Töø-bi raát bao la vaø bình ñaúng. Trong ñôøi hay trong caùc hoïc thuyeát, toân giaùo khaùc cuõng thöôøng noùi ñeán tình thöông yeâu, loøn gbaùc aùi. Nhöng nhöõng danh töø naày chöùa ñöïng moät noäi dung heïp hoøi, coù khi ñoù chæ laø tình yeâu thöông vôï con, gia ñình quyeán thuoäc, baïn beø; roäng hôn thì ra ñeán quoác gia, chuûng toäc laø nhieàu. Chuõ Töø-bi cuûa ñaïo Phaät khoâng coù phaïm vi, noù bao la, voâ taän. Noù lan töø gia ñình, xaõ hoäi, chuûng toäc, nhaân loaïi ra ñeán toaøn theå chuùng sanh, caây coû. Noù khoâng coù thaân sô, baïn thuø, xa gaàn, maïnh yeáu; noù lan baèng nhö nöôùc, choã naøo thaáp thì nöôùc chaûy ñeán tröôùc, nhaän ñöôïc nhieàu, choå naøo cao thì chaûy ñeán sau, nhaän ít, nhöng bao giôø cuõng ñoàng ñeàu ôû treân maët. Keû naøo ñau khoå nhieàu thì ñöôïc cöùu nhieàu, keû naøo ñau khoå ít thì cöùu ít, nhöng muïc ñích bao giôø cuõng laøm cho moïi ngöôøi, moïi vaät ñeàu thoaùt khoå vaø yeân vui baèng nhau. Loøng Töø-bi raát bình ñaúng, khoâng coù cao haï, gaàn xa, naëng nheï. Nhöng vì chuùng sanh coù loaïi khoå nhieàu, coù loaïi khoå ít, nhaân loaïi cuõng coù keû cöïc nhieàu, coù keû cöïc ít, cho neân loøng töø-bi cuõng tuøy theo tröôøng hôïp, tuøy theo caên bònh, maø gia giaûm ít nhieàu ñeå san baèng bieån khoå. Nhö theá, ta nhaän thaáy raèng tinh thaàn töø-bi bao giôø cuõng bình ñaúng, nhöng trong thöïc haønh thì coù sai khaùc tuøy tröôøng hôïp, coù nôi caàn truùt nhieàu tình thöông, coù nôi vöøa phaûi, coù nôi ít. Vaø ñoù, môùi thaät laø bình ñaúng.

Töø-Bi Raát Saùng Suoát:

Töø – bi khoâng nhöõng bao la, bình ñaúng, maø coøn saùng suoát voâ cuøng. Loøng thöông ôû ngoaøi ñôøi coù nhieàu khi raát muø quaùng. Khi thöông thì traùi aáy cuõng troøn, khi gheùt thì boà hoøn cuõng meùo. Thöông thì xaáu cuõng thaønh toát, gheùt thì toát cuõng hoùa xaáu. Nhaát laø tình yeâu, laïi caøng muø quaùng hôn. Trong baùo chí, khoâng ngaøy naøo laø khoâng coù naêm, ba vuï cheùm nhau, gieát cheát nhau vì tình yeâu. Tình yeâu vaø thuø oaùn ñi song song nhau. "Khoâng yeâu ñöôïc thì gheùt", moät nhaø taâm lyù Phaùp ñaõ noùi raát ñuùng nhö theá. Tình yeâu thöông giöõa ñôøi sôû dó muø quaùng nhö theá, laø vì noù xuaát phaùt töø thaát tình luïc duïc, laø vì noù döïa leân tình thöông mình, leân caùi ngaõ.

Trí tueä cuûa Phaät ñaõ ñaùnh tan caùi ngaõ, cho neân Töø-bi cuûa Phaät khoâng döïa leân caùi ngaõ heïp hoøi. Do ñoù, töø-bi raát saùng suoát. Töø-bi nhôø trí-tueä soi saùng, nhaän thaáy ñöôïc raèng toaøn theå mình, mình laø toaøn theå; chuùng sanh maëc duø chia ra laøm saùu loaïi: Thieân, Nhaân, A-tu-la, ngaï quyû, suùc sanh, ñòa nguïc, nhöng töïu trung vaãn ñoàng moät baûn theå nhö nhau nhö chaát öôùt maëc duø khi ñoâng thaønh nöôùc ñaù, khi tan thaønh nöôùc, khi bieán thaønh hôi, khi tuï thaønh maây, khi hoùa thaønh möa, cuõng coù chung moät taùnh: Taùnh öôùt. Chuùng sanh töø voâ thi, quay loän trong saùu ñöôøng, tieáp noái muoân trieäu kieáp, ñaõ töøng laøm cha meï anh chò em, thaân baèng quyeán thuoäc cuûa nhau, cho neân phaûi thöông yeâu nhau.

Noùi moät caùch toång quaùt thì Töø-bi laø tình thöông phaùt xuaát töø söï soáng, trôû laïi thöông söï soáng vaø quyeát taâm tröø döùt ñau khoå ñaõ baùm víu vaøo söï soáng, trong muoân hình vaïn traïng. Söï soáng ñaõ bao la bình ñaúng, saùng suoát, thì töø-bi cuõng bao la, bình ñaúng, saùng suoát.

Coâng Naêng Cuûa Töø-Bi:

Töø-bi khoâng phaûi laø moät lyù thuyeát suoâng; khoâng phaûi laø moät lyù töôûng toát ñeïp ñeå cho ngöôøi ñôøi nhìn ngaém. Noù khoâng phaûi laø moät söùc maïnh thuï ñoäng, maø laø caû moät söùc maïnh hoaït ñoäng khoâng ngöøng. Töø-bi laø nguoàn goác cuûa muoân haïnh laønh; nhöõng haønh ñoäng toát ñeïp ñeàu do loøng Töø-bi maø ra caû. Tröôùc heát, vì töø-bi neân ta boá thí, do boá thí maø döùt ñöôïc loøng tham lam, boûn xeûn. Vì töø-bi neân ta trì giôùi, do trì giôùi maø ta khoâng saùt sanh haïi vaät. Vì töø-bi neân ta nhaãn nhuïc, nhôø nhaãn nhuïc maø ta daäp taét ñöôïc taùnh noùng giaän, thuø haèn. Vì töø-bi neân ta tinh taán, do tinh taán maø ta tröø ñöôïc löôøi bieáng. Vì töø-bi neân ta chuyeân taâm ñònh tónh, do ñònh tónh maø ta heát boái roái loaïn ñoäng. Vì töø-bi neân ta luyeän trí-tueä, do luyeän trí tueä maø meâ laàm tieâu tan.

Nhôø töø-bi maø muoân vaät ñôõ bò saùt haïi, ñau ñôùn; nhôø töø-bi maø nhaân loaïi ñôõ chieán tranh; nhôø töø-bi maø loaøi ngöôøi bôùt thuø oaùn; nhôø töø-bi maø ngöôøi ngheøo bôùt ñoùi laïnh, ngöôøi giaøu bôùt tham lam; nhôø töø-bi maø ngöôøi ngu ñöôïc khai ngoä, ngöôøi ñoäc aùc trôû laïi hieàn laønh, ngöôøi sôï haõi trôû laïi yeân taâm.

Toùm laïi, nhôø töø-bi maø coõi Ta Baø naày bôùt tieáng than khoùc, beå saâu vôi nöôùc maét, nuï cöôøi nôû laïi treân moâi.

Göông Töø-Bi Cuûa Ñöùc Boån Sö Thích Ca:

Ñeå coù moät baèng chöùng cuï theå veà loøng töø-bi vaø coâng duïng cuûa noù, chuùng ta haõy höôùng nhìn laïi ñôøi soáng cuûa ñöùc Boån Sö Thích Ca Maâu Ni Phaät. Ngaøi ñaõ vì loøng töø-bi, muoán cöùu ñoä chuùng sanh ñau khoå neân Ngaøi ña thaønh Phaät. Töø khi leân baûy, trong caùi tuoåi maø ngöôøi ta thöôøng baûo laø tuoåi khoâng bieát toäi nghieäp (Cet aâge sans pitieù), chính luùc aáy Ñöùc Thích Ca ñaõ rôi luïy xuoáng ñöôøng caøy, khi Ngaøi nhaän thaáy caûnh giaønh giöït gieát haïi nhau giöõa sanh vaät ñeå baûo toàn söï soáng rieâng cuûa chuùng. Caøng lôùn leân, loøng thöông cuûa Ngaøi caøng môû roäng. Ngaøi khoâng theå thaáy moät con chim bò baén maø cöùu, moät con cöøu bò queø chaân maø khoâng boàng noù leân. Vì loøng thöông roäng lôùn, Ngaøi lìa boû tình thöông nhoû heïp cuûa gia ñình, lìa boû ngoâi vaøng loäng laãy, lìa boû danh voïng cao sang; chính vì loøng töø-bi maø Ngaøi ñaõ naèm söông goái tuyeát, khoâng quaûn gian nguy trong luùc ñi tìm ñaïo cöùu ñôøi. Chính vì loøng töû-bi maø 49 naêm Ngaøi khoâng ngöøng thuyeát phaùp moät ngaøy. Chính vì loøng töø-bi maø Ngaøi ñaët goùt chaân treân khaép coõi A - Ñoä roäng lôùn. Chính vì loøng töø-bi maø Ngaøi ñaõ queân giaø yeáu, thuyeát phaùp ñoä sinh cho ñeán phuùt cuoái cuøng tröôùc khi lìa theá. Chính vì loøng töø-bi maø Ngaøi ñaõ phaùt ñaïi nguyeän:"Ta nguyeän ñem thaân ta chòu heát caû haèng haø sa soá khoå ñau cuûa chuùng sanh" hay:"Neáu coøn moät chuùng sanh naøo chöa thaønh Phaät thì ta quyeát chöa thaønh Phaät". Chính vì loøng töø-bi maø Ngaøi ñaõ tuyeân boá nhöõng caâu noùi raát huøng duõng:"Neáu ta khoâng vaøo ñòa nguïc thì ai vaøo ñòa nguïc?" hay nhöõng caâu noùi ñaàu khoang hoøa, ñoä löôïng, ñaõ vaø seõ laø khuoân vaøng thöôùc ngoïc cho muoân ñôøi:"Vôùi ngöôøi döõ, ta neân ôû laønh, vôùi ngöôøi caâu neä, ta khoâng neân caâu neä, vôùi ngöôøi gian tham, ta chôù neân gian tham. Haõy laáy töø-bi ñaùp laïi noä khí, laáy thaønh thöïc ñaùp laïi ñieâu ngoa, laáy laønh ñaùp döõ".

Ngöôøi Phaät Töû Phaûi Nuoâi Taùnh Töø-Bi Nhö Theá Naøo Trong Ñôøi Soáng Haøng Ngaøy:

Taùnh töø-biu ñaõ naèm saün trong taâm moãi chuùng ta. Chuùng ta khoâng caàn caàn phaûi caàu xin, mua chuoäc noù ôû moät vò chuùa teå naøo, thaàn linh naøo caû. Haït gioáng aáy ñaõ naèm saün trong taâm hoàn chuùng ta. Nhöng noù ñang bò phuû laáp döôùi bao lôùp saân haän, tham lam, ích kyû, neân khoâng theå ñaâm choài naåy moäng, troài ñaàu leân ñöôïc. Vaäy, coâng vieäc ñaàu tieân cuûa ngöôøi döôõng taùnh töø-bi laø phaûi phanh gôû laàn nhöõng lôùp chöông ngaïi, ñeå cho maàm töø-bi naåy leân. Khi noù ñaõ nhoâ leân khoûi maët ñaát, chuùng ta phaûi tìm moïi nhaân duyeân, moïi cô hoäi thuaän tieän cho noù choùng ñaâm choài naåy laù. Coâng vieäc khoâng phaûi chæ trong naêm ba ngaøy, moät thaùng, moät naêm, maø suoát caû ñôøi. Cuõng khoâng phaûi chæ saên soùc noù trong nhöõng cô hoäi thuaän tieän lôùn lao, maø boû maëc noù trong nhöõng haønh vi, cöû chæ nhoû nhaët taàm thöôøng haèng ngaøy. Coù nhieàu ngöôøi coù theå laøm ñöôïc nhöõng vieäc töø thieän lôùn lao, nhö môû nhaø thöông, phaùt chaån baàn, toán töøng chuïc vaïn baïc, theá maø khi thaáy moät ngöôøi ñau, moät ngöôøi ñoùi hay laïnh reânh xieát tröôùc maët mình, laïi ñaønh ñoaïn laøm ngô. Coù ngöôøi coù theå nhaûy xuoáng soâng cöùu ngöôøi cheát ñuoái, boû baïc ngaøn mua chim, mua caù phoùng sinh, theá maø vaãn ñieàm nhieân ngoài nhìn moät con kieán voâ toäi saép cheát chìm trong ly nöôùc, hay moät con chuoàn chuoàn saép bò ñöùa nhoû cuûa mình ngöùt caùnh ngöùt ñuoâi. Chuùng ta haõy coi chöøng, haõy tìm hieåu lyù do cuûa taâm traïng haønh ñoäng noùi treân. Coù khi ñoù laø do quan nieäm sai laàm töôûng raèng laøm nhöõng vieäc vó ñaïi, lôùn lao môùi laø töø thieän, môùi laø töø bi, coøn nhöõng vieäc nhoû nhaët thì ai laøm cuõng ñöôïc, coù laøm hay khoâng laøm cuõng khoâng coù haäu quaû gì; coù khi ñoù laø do taùnh haùo thaéng, ham danh chuoäng lôïi maø laøm. Neáu theá thì khoâng phaûi laø döôõng taùnh töø bi, maø traùi laïi laø vuøi daäp noù saâu theâm döôùi lôùp si meâ, duïc voïng cuûa loønh mình.

Muoán döôõng taùnh töø bi, ta phaûi laøm taát caû vieäc laønh, traùnh caùc vieäc döõ, duø to duø nhoû, duø tröôùc maët muoân ngöôøi, hay chæ moät mình ta, duø ñöôïc khen hay bò cheâ, duø deå hay khoù.

Muoán döôõng taùnh töø bi ta phaûi tieáp xuùc, gaàn guõi vôùi nhöõng caûnh khoå ñau cuûa ñôøi. Nhöõng ngöôøi ôû luoân trong nhöõng dinh thöï nguy nga, khoù bieát ñöôïc caùi caûnh nöûa ñeâm choàn con döôùi tuùp leàu tranh khi möa doät, caùi caûnh troán naéng döôùi maùi nhaø toân khi nöûa tröa, Nhöõng ngöôøi luoân luoân ngoài treân xe ngöïa, khoù nghe ñöôïc nhöõng tieáng reân khoùc beân leà ñöôøng, trong xoù chôï. Nhöõng ngöôøi aên maëc aám aùp, sang troïng khoù caûm nhaän ñöôïc caùi laïnh buoát ñeán taän xöông tuûy cuûa nhöõng keû raùch röôùi traàn truoàng. Nhöõng keû luoân luoân ngoài tröôùc baøn tieäc cao löông, myõ vò, khi nghe ñöôïc nhöõng tieáng ruù, tieánt theùt haõi huøng, nhöõng caùi daõy duïa ñôùn ñau cuûa nhöõng gia suùc bò laøm thòt döôùi nhaø beáp. Cho neân, muoán trao doài tình thöông, phaûi gaàn guûi vôùi caûnh khoå. Thaùi töû Só-ñaït-ta ôû trong cung vua, maø cöù naèn naëc xin Phuï Vöông ra xem ngoaøi boán cöûa thaønh laø vì theá. Coù thaáy, coù caûm, coù chia xeû caùi khoå cho nhau, môùi thöông nhau. Coù thöông nhau môùi tìm caùch cöùu khoå cho nhau. Coù cöùu khoå ñöôïc khoå cho nhau thì tình thöông môùi theâm phaán khôûi vaø phaùt trieån. Tình thöông caøng phaán khôûi vaø phaùt trieån thì ta coøn caùm ôn nhöõng keû ñau khoå ñaõ taïo nhaân duyeân cho tình thöông cuûa ta môû roäng vaø hoaït ñoäng maïnh meõ. Chính nhöõng keû ñau khoå laø phöôùc ñieàn nuoâi döôõng loøng töø bi phaùt sinh vaø lôùn maïnh. Ñaát hoaït ñoäng, ñaát soáng cuûa töø bi laø caûnh khoå. Ly caûnh khoå, caây töø bi seõ maát sanh löïc vaø khoâng theà ñaâm hoa keát traùi ñöôïc. Caûnh khoå khoâng phaûi chæ coù trong loaøi ngöôøi, maø chung cho caû sinh vaät. Cho neân ngöôøi döôõng taùnh töø bi khoâng phaûi chæ cöùu giuùp loaøi ngöôøi ñôõ khoå maø coøn bieát thöông yeâu gia suùc, xem chuùng nhö nhöõng ngöôøi giuùp vieäc trong nhaø, traùnh laøm ñau khoå chuùng moät caùch voâ ích. Haõy nghó raèng chuùng cuõng coù tình maãu töû, coù daï trung thaønh, bieát ñau khoå, bieát lo sôï. Chuùng ta khoâng neân haát huûi, haønh haï chuùng noù. Chuùng ta cuõng khoâng neân tìm thuù vui trong nhöõng cuoäc saên baén hay caâu caù. Nhöõng ai coù theå vui thích ñöôïc tröôùc caûnh töôïng ñau ñôùn haõi huøng cuûa nhöõng con thuù, con chim, con caù, bò baén gieát, seõ quen daàn vôùi nhöõng caûnh gieát choùc, taøn baïo giöõa ngöôøi vaø ngöôøi.

Cho ñeán caây coû, ngöôøi döôõng taùnh töø bi cuõng khoâng neân taøn phaù moät caùch voâ ích. Neân nhôù raèng noù cuõng coù söï soáng, vaø ñaõ coù söï soáng taát nhieân muoán baûo toàn söï soáng. Nhöõng keû böùng caây soáng, troàng caây cheát, ngöùt hoa, beû laù, phaù caønh maø khoâng coù moät muïc ñích gì caû chæ ñeå thoûa maõn caùi taùnh öa thích taøn phaù, nhöõng ngöôøi aáy cuõng ñaõ laøm toån haïi loøng töø bi cuûa mình nhieàu laém. Loøng thöông yeâu caây coû, giuùp cho ta nhaän thaáy ñöôïc leõ huyeàn vi cuûa söï soáng, thoâng caûm vôùi caùi chung cuûa muoân vaät vaø tröïc nhaän ñöôïc caùi baûn theå cuûa vuõ truï.

Toùm laïi, laøm ñöôïc taát caû caùc vieäc treân, töø nhoû ñeán lôùn, töø ddeã ñeán khoù, khoâng bao giôø thoái chuyeån ngaõ loøng; môû roäng maõi loøng töø bi cho noù bao truøm ñöôïc caû phaùp giôùi: Nhö theá laø döôõng taùnh töø bi cuûa Phaät, maø moãi chuùng ta ñeàu coù saün ôû traïng thaùi tieàm taøng trong taâm chuùng ta.

TRÍ TUEÄ

Ñònh Nghóa:

Trí-tueä laø caùi taùnh saùng suoát xeùt soi cuøng khaép khoâng bò ngaên che, trôû ngaïi. Trí-tueä tieáng Phaïn goïi laø "Praijna", tieáng Trung hoa dòch aâm laø Baùt nhaõ, hay Ñaïi trí-tueä. Ñeå chæ roõ caùi roäng lôùn, linh dieäu, hieäu quaû cuûa trí-tueä, nhieàu khi trong Kinh coøn goïi laø Baùt nhaõ Ba la Maät, nghìa laø trí tueä saùng suoát cuøng toät vaø chaéc chaén seõ ñöa ngöôøi tu haønh ñeán quaû vò Phaä.

Neáu voâ minh laø caùi maøn ñen toái bao truøm vaïn vaät, laøm cho chuùng sanh khoâng nhaän ñöôïc söï thaät cuûa vuõ truï vaïn höõu vaø do ñoù laøm cho chuùng sanh phaûi ñau khoå, thì trí-tueä traùi laïi, laø caùi khí giôùi duy nhaát coù coâng duïng phaù tan ñöôïc maøn voâ minh aáy, laøm cho chuùng sanh thaáy roõ ñöôïc söï thaät vuõ truï vaïn höõa, vaø theå nhaäp vaøo söï thaät aáy ñeå soáng moät cuoäc soáng an vui, toát ñeïp.

Noùi veà trí-tueä, tronh kinh Di giaùo, Phaät coù daïy:"Ngöôøi coù trí tueä khoâng tham tröôùc, töï taïi, saùng suoát, traùnh khoûi hoá haàm toäi loãi; trí tueä chaân thaät laø chieác thuyeàn kieân coá, ñöa chuùng sanh khoûi bieån khoå soâng meâ, laø ngoïn ñeøn saùng soi mieàn haéc aùm, laø lieàu thuoác chöõa ñöôïc muoân ngaøn beänh taät, laø chieác buùa saét ñaäp tan röøng phieàn naõo, laø löôõi dao beùn caét ñöùt löôùi voâ minh".

Söï Sai Khaùc Giöõa Taùnh Thoâng Minh Hieåu Bieát Cuûa Ñôøi Vaø Trí-Tueä Cuûa Phaät:

Khi noùi ñeán trí-tueä, nhieàu ngöôøi töôûng laàm trí-tueä theo nghóa trong ñaïo Phaät cuõng nhö söï thoâng minh hieåu bieát cuûa theá gian, nhöng chæ khaùc laø trí-tueä cuûa Phaät roäng raõi, saùng suoát hôn. Thaät ra, söï thoâng minh hieåu bieát cuûa theá gian vaø trí tueä cuûa Phaät coù nhieåu ñieåm sai khaùc. Do söï sai khaùc ñoù, giaùo lyù kinh ñieån Phaät giaùo phaân bieät hai thöù trí tueä: Trí-tueä theá gian vaø trí-tueä trong ñaïo Phaät.

1. Trí tueä theá gian: laø caùi bieát cuûa theá gian, caùi bieát coøn nhieàu sai laàm, sô soùt khieán cho ngöôøi ta cöù troâi laên maõi trong ba coõi saùu ñöôøng.

Trí-tueä theá gian coù theå chia laøm hai thöù:

a. Coù thöù thoâng minh laùu lænh, thaáy roäng bieát nhieàu, nhöng baát thieän; noù chæ bieát phuïng söï cho duïc voïng, ích kyõ, thoûa maõn baûn ngaõ heïp hoøi, laøm tay sai cho caùi aùc. Caùi bieát naày thaät laøn nguy hieåm hôn caû caùi ngu si nöõa, vì noù laøm cho con ngöôøi maát heát caû löông tri, aùc hôn caàm thuù. Cho neân Ñöùc Phaät baûo raèng caùi thoâng minh naày laø moät caùi naïn lôùn trong taùm naïn.

b. Coù thöù thoâng minh maãn tieäp, hieåu bieát ñaâu laø thieän neân laøm, ñaâu laø aùc neân traùnh, bieát laøm nhöõng ñieàu lôïi ích cho nhaân quaàn xaõ hoäi. Tuy theá caùi bieát naøy khoâng giuùp cho con ngöôøi thoaùt ra ngoaøi voøng khoå naõo, luaân hoài. Vì theá cho neân goïi laø trí-tueä theá gian.

2. Trí-tueä trong ñaïo Phaät: Coù hai thöù:

a. Höõu laäu trí: caùi trí chöa coù naêng löïc ñoaïn caùc phieàn naõo höõu laäu. Nghóa laø trong luùc ôû ñòavò phaøm phu tu nhôn, tuy duøng trí-tueä quaùn saùt thaân baát tònh, thoï laø khoå, taâm voâ thöôøng phaùp voâ ngaõ, nhöng roài luùc naøo cuõng thaáy laø tònh, laø vui, laø thöôøng laø thaät ngaõ, coøn bò phieàn naõo höõu laäu laán aùp, khoâng theå phaù tröø ñöôïc.

b. Voâ laäu trí: cuõng goïi la Baùt nhaõ trí; Trí naày ñaõ phaù tröø caùc phieàn naõo höõu laäu, ñaït ñeán choã roát raùo thanh tònh, nhöng chæ khi ñaëng thaùnh quaû môùi coù, trí naày coù hai phaàn:

- Veà phöông dieän "theå" töùc laø caên baûn trí, cuõng goïi laø thaät trí, voâ phaân bieät trí, nhö lyù trí, chôn trí v.v… Kinh noùi:"Nhö Lai duøng caên baûn trí (voâ phaân bieät trí) duyeân chôn nhö, taâm vaø caûnh khoâng hai, khoâng coù naêng sôû", hay noùi:"Duøng thaät trí thaáy roõ thaät töôùng cuûa caùc phaùp".

- Veà phöông dieän "duïng", töùc laø haäu ñaéc trí. Sau khi ñaëng caên baûn trí roài môùi coù trí naày, cuõng goïi laø quyeàn trí, sai bieät trí. Kinh noùi:"Ñöùc Nhö Lai duøng quyeàn trí, thaáu roõ caùc phaùp sai bieät, giaùo hoùa chuùng sanh".

 Coâng Naêng Cuûa Trí-Tueä:

Ngöôøi ta soáng trong ñôøi nhö theå ñi trong ñeâm toái, nhö cheøo ghe giöõa bieån meânh moâng, khoâng bieát ñaâu laø bôø beán. Trí-tueä theá gian laø ngoïn ñeøn soi saùng khoaûng ñöôøng ta ñi, laø ñòa baøn chæ phöông höôùng cho ta ñeán. Ngöôøi hôn vaïn vaät, laøm chuû ñöôïc muoân loaøi laø nhôø trí-tueä, neàn vaên minh tieánh boä veà vaät chaát cuûa nhôn loaïi nhö ngaøy nay cuõng nhôø trí tueä.

Nhöng duø vaên minh ñeán ñaâu thì loaøi ngöôøi cuõng khoâng vöôït thoaùt ñöôïc caûnh giôùi Ta-baø naøy, cuõng vaãn coøn ñau khoå, vaãn coøn chòu söï chi phoái cuûa beänh taät, giaø yeáu, cheát choùc, saàu thöông…

Muoán thoaùt khoûi caûnh khoå theá gian, phaûi nhôø trí-tueä cuûa Phaät. Trí-tueä cuûa Phaät coù nhieàu coâng naêng, dieäu duïng khaùc vôùi theá gian trí. Döïa theo taùnh caùch cuûa coâng naêng, dieäu duïng aáy. Duy thöùc hoïc chia trí-tueä ra laøm boán loaïi, coù boán teân khaùc nhau: Khi ôû ñòa vò phaøm phu, coøn trong voøng meâ muoäi, thì moãi ngöôøi coù 8 thöùc vaø 51 moùn taâm sôû, ñeán khi chöùng ñaëng Thaùnh vò thì taâm thöùc vaø 51 moùn taâm sôø aáy ñeàu chuyeån thaønh trí. Thöùc thöù 8 laø A-laïi-gia, coù coâng naêng gìn giöõ thaân maïng, chuûng töû vaø theá giôùi. Khi ñaït ñeán ñòa vò voâ laäu thì thöùc naøy bieán thaønh "ñaïi vieân caûnh trí":Trí saùng suoát nhö böùc göông lôùn vaø troøn ñaày, chæ thò cho theå taùnh chôn nhö.

Thöùc thöù 7 laø Maït-na, coù coâng naêng thöôøng chaáp ngaõ, khi ñaït ñeán ñòa vò voâ laäu, bieán thaønh "bình ñaúng taùnh trí": nhaän thöùc caùc phaùp laø ñuùng vôùi taùnh bình ñaúng voâ giaù cuûa noù.

Thöùc thöù 6 laø yù thöùc coù coâng naêng phaân bieät so ño, khi ñaït ñeán ñòa vò voâ laäu, bieán thaønh "dieäu quaùn saùt trí": Naêng löïc quaùn saùt thaàn dieäu.

Naêm thöùc tröôùc (Nhaõn thöùc, Nhó thöùc, Tyû thöùc, Thieät thöùc, Thaân thöùc) coù coâng naêng tieáp xuùc traàn caûnh, khi ñaït ñeán ñòa vò voâ laäu, bieán thaønh "thaønh sôû taùc trí": Coù naêng löïc nhaän thöùc cuøng khaép, thaønh töïu moïi coâng vieäc.

Göông Trí-Tueä Cuûa Ñöùc Boån Sö Thích Ca:

Ñöùc Phaät, cuõng ñöôïc goïi laø ñaáng Giaùc-ngoä. Danh töø naøy ñöôïc nhaân loaïi töø xöa ñeán nay coâng nhaän vaø toân xöng.

Ñöùc Phaät Thích Ca, ngay töø khi coøn thô aáu ñaõ toû ra trí-tueä hôn ngöôøi. Luùc môùi 7 tuoåi, moät hoâm ñi xem leã caøy, thaáy caûnh töông taøn töông saùt giöõa sanh vaät, Ngaøi nhaän chaân ñöôïc noãi khoå cuûa kieáp soáng, vaø caùi ñònh luaät khaéc nghieät cuûa coõi ñôøi laø söï soáng choàng leân söï cheát cuûa muoân loaøi muoân vaät. Ngaøi chæ hoïc moät maø bieát möôøi, neân ñaõ laøm cho caùc vò giaùo sö, phaûi ngaïc nhieân vaø baùi phuïc, toân Ngaøi leân laøm thaày daïy laïi hoï. Moãi laàn daïo thaêm moät cöûa thaønh laø Ngaøi tìm ñöôïc moät söï thaät ñen toái cuûa coõi ñôøi:Naøo ñau, naøo giaø, naøo cheát. Nhöng bieát söï thaät aáy khoâng phaûi ñeå maø bieát, hay ñaønh xuoâi tay baát löïc, hay khoùc than moät caùch tieâu cöïc. Ngaøi khoâng döøng caùi bieát cuûa Ngaøi taïi ñoù, maø coøn ñaåy xa aùnh saùng trí tueä cuûa mình, tìm tôùi nguyeân nhaân ñau khoå. Tìm ñöôïc nguyeân nhaân ñau khoå roài, Ngaøi laïi tìm phöông phaùp ñeå döùt tröø nguyeân nhaân ñau khoå. Ñeán ñoù Ngaøi cuõng chöa chòu döøng nghó, maø coøn tìm moät caûnh giôùi an vui vóng cöûu. Taát nhieân coâng cuoäc tìm toøi vaø thaønh töïu myõ maõn aáy khoâng phaûi deã daøng. Ngaøi phaûi rôøi boû taát caû nhöõng gì quyù baùu thaân yeâu, laün loäi tìm thaày, tìm baïn ñeå hoïc hoûi, ñi heát xöù naøy ñeán xöù khaùc, nghe ôø ñaâu coù moät vò ñaïo só, trieát gia thoâng minh xuaát chuùng laø Ngaøi ñeán thuï giaùo, khoâng quaûn ngaïi ñöôøng saù xa xoâi, nuùi röøng hieåm trôû. Nhöng ñeán ñaâu, Ngaøi cuõng thaáy caùi bieát cuûa hoï chöa toät cuøng, coøn coù nhöõng noåi thaéc maéc chöa ñöôïc giaûi quyeát. Tröôùc tình theá aáy, ñaønh chòu ñaàu haøng voâ minh chaêng?-Khoâng theå nhö theá ñöôïc!Ngaøi quyeát taâm phaù tan maøn voâ minh môùi thoâi! Khoâng theå nhôø ai daïy cho mình phöông phaùp dieät khoå hoaøn toaøn, ñem vui vieãn ñöôïc, thì Ngaøi töï mình tìm laáy. Töø ñoù, ngaøy ñeâm Ngaøi tham thieàn, nhaäp ñònh queân aên boû nguû, trong suoát 49 ngaøy döôùi goác Boà ñeà. Vaø moät buoåi bình minh kia, Trí-tueä cuûa Ngaøi ñaõ böøng saùng, chieáu khaép möôøi phöông, soi thaáy suoát töø quaù khöù ñeán vò lai, thaáy ñöôïc baûn theå cuûa vuõ truï roõ raøng nhö thaáy baøn tay mình. Töø ñoù, Ngaøi ñaõ thaønh ñaáng Voâ thöôïng Chaùnh ñaúng Chaùnh giaùc.

Ngöôøi Phaät Töû Phaûi Trau Doài Trí-Tueä Nhö Theá Naøo Trong Ñôøi Soáng Haèng Ngaøy?

Moãi chuùng ta ñeàu coù saün caùi maàm trí-tueä, caùi chaát trí-tueä cuûa Phaät. Nhöng caùi maàm aáy khoâng ñöôïc vun troàng, saên soùc, thieáu ñaát, thieáu nöôùc, thieáu khoâng khí neân khoâng naåy sanh ñöôïc caây Boà ñeà; caùi chaát trí-tueä aáy, nhö ngoïc laãn troän trong ñaù, khoâng ñöôïc maøi duûa neân aùnh saùng khoâng phaùt ra.

Muoán coù ñöôïc trí-tueä nhö Phaät, chuùng ta phaûi tu theo caùc phaùp maø Phaät ñaõ chæ baøy. Nhöõng phaùp naøy nhieàu khoâng xieát, nhöng chuùng ta neân löïa vaøi phaùp moân thoâng thöôøng coù theå thöïc hieän ñöôïc trong ñôøi soáng haèng ngaøy cuûa chuùng ta.

Tröôùc tieân chuùng ta phaûi bieát nghe, bieát thaáy (Vaên). Khoâng phaûi chæ nghe nhöõng ñieàu thieát yeáu cuûa Phaät daïy, thaáy nhöõng ñieàu thieát yeáu trong kinh ñieån laø ñuû. Trong ñôøi soáng haèng ngaøy, chuùng ta coù theå nghe thaáy nhöõng ñieàu boå ích quanh ta.Noùi moät caùch khaùc laø ta phaûi luyeän khieáu quan saùt ñeå ruùt ra nhöõng baøi hoïc Phaät phaùp quyù baùu. Trong khi nghe, thaáy, quan saùt, chuùng ta coá gaéng ñöøng ñeå cho duïc voïng, ích kyû dính vaøo caùi thaáy, caùi nghe, caùi quan saùt cuûa ta. Ñöøng yeâu, ñöøng gheùt, ñöøng thieân vò caùi maø duïc voïng, loøng tö kyû yeâu gheùt thieân vò. Noùi moät caùch khaùc laø ñöøng ñeå cho caùi "ta" heïp hoøi baét buoäc ta chæ môû maét nhìn caùi noù thích, nghe caùi noù öa, vaø nhaém maét bòt tai, khoâng cho loït vaøo maét ta, tai ta caùi noù khoâng öa, khoâng thích. Ñöøng sôï söï thaät, ñöøng sôï aùnh saùng, nhaát laø khi söï thaät aáy coù theå laøm maát loøng "caùi ta", khi caùi aùnh saùng aáy laøm choùi maét "caùi ta". ÔÛ ñôøi bieát bao nhieâu ngöôøi coù maét khoâng thaáy, coù tai maø khoâng nghe, vì maét, tai bò caùi maøn cuûa thoùi quen, thaønh kieán, quyeàn lôïi, thaát tình baûn ngaõ che laáp.

Vaäy tröôùc khi nghe, khi nhìn, haõy veùn caùi maøn ñen toái aáy leân ñaõ.

Nghe thaáy, quan saùt moät caùch saùng suoát, khaùch quan cuõng chöa ñuû ñeå thaáy roõ ñöôïc söï thaät naèm beân trong söï vaät. Phaûi duøng trí ñeå suy nghieäm. (Tu) xeùt soi taát caû moïi khía caïnh, chia seõ söï vaät ñeå thaáy ñöôïc caùi loõi, caùi nguyeân lyù cuûa noù. Phaûi luoân luoân ñaët nhöõng caâu hoûi:"Vì sao", "theá naøo", "roài sao nöõa". Baát luaän moät lôøi, moät cöû chæ, moät haønh ñoäng gì, tröôùc khi laøm, ta cuõng phaûi duøng trí-tueä ñeå soi xeùt cho thaáu ñaùo ngoïn ngaønh. Thí duï khi ta thích aên ngon, thích nguû nhieàu, ta phaûi töï hoûi xem nhöõng taùnh xaáu aáy roài seõ ñöa ñeán keát quaû gì, coù laøm cho ta tieán boä hay thoaùi hoùa; ta nhaän xeùt xem coù ai thích aên, nguû nhieàu maø thaønh töïu trong ñôøi hoï khoâng. khi ta muoán ñaém mình vaøo côø baïc röôïu cheø, huùt saùch, ta phaûi töï hoûi xem coù ngöôøi naøo meâ say nhöõng thöù aáy maø thaân hình khoâng baïc nhöôïc, tinh thaàn khoâng sa ñoaï, gia ñình khoâng tan naùt khoâng. Khi ta noùi doái traù, löøa ñaûo ngöôøi naày, boùc loät keû khaùc, ta haõy nghieäm xem keát quaû cuûa nhöõng haønh ñoäng aáy seõ theá naøo, ngöôøi ta co tín nhieäm ta maõi chaêng, ta coù ñöôïc ngöôøi ñôøi kính meán chaêng, ta coù ñöôïc maõi maõi yeân thaân vôùi nhöõng haønh ñoäng xaáu xa aáy chaêng. Khi ta noùng giaän, kieâu maïn, ta haõy hoài tam nghó laïi xem nhöõng taùnh xaáu aáy ñaõ taøn haïi cuoäc ñôøi chung vaø ñôøi rieâng tôùi möùc naøo. Neáu döùt tröø ñöôïc nhöõng taùnh aáy, taâm hoàn ta seï nheï nhaøng, thö thaùi nhö theá naøo, cuoäc soáng giöõa xaõ hoäi seõ deã thôû, an vui nhö theá naøo? Toùm taét moät lôøi, laø phaûi duøng trí tueä trong moïi yù nghó, lôøi noùi, cöû chæ, haønh ñoäng trong moïi ñòa haït, hoaøn caûnh, trong moïi thôøi, moïi theá. Haõy neân nhôù luoân raèng si meâ laø goác cuûa muoân toäi loãi, trí-tueä laø goác cuûa muoân haïnh laønh. Toå sö coù daïy moät caâu raát thaâm thuùy:"Baát uùy tham, saân khôûi, duy khuûng töï giaùc trí" (khoâng sôï tham saân noåi daäy, maø chæ sôï trí-tueä, töï giaùc chaäm chaïp, khoâng phaùt loä). Noùi moät caùch khaùc laø ta haõy luoân luoân caûnh giaùc, tænh taùo, saùng suoát, duøng ñuoác trí-tueä soi saùng luoân luoân ñôøi ta. Haõy laøm cho trí-tueä cuûa ta luoân luoân böøng daäy baèng nhöõng caâu hoûi veà nguyeân nhaân, keát quaû, thöïc taïi, quaù khöù, töông lai… Hoûi luoân hoûi maõi, khoâng bao giôø chöa roõ maø thoâi hoûi. Khoâng bao giôø chòu nhaän moät lôøi giaûi ñaùp nöûa chöøng maø khoâng tìm caùch laøm cho noù ñaày ñuû, roát raùo. Hoûi maõi, hoûi hoaøi, hoûi cho ñeán bao giôø khoâng coøn gì ñeå hoûi nöõa môùi thoâi.

Nhöng ôû ñaây chuùng ta cuõng neân tænh taoù, ñeà phoøng nhöõng caïm baãy nguy hieåm cuûa duïc voïng cuûa caùi "Ta", cuûa Voâ minh, nghóa laø coù nhöõng caâu giaûi ñaùp nhö nhöõng lieàu thuoâc nguû, khoâng giaûi ñaùp gì caû maø chæ thoa dòu, voã veà ru ta nguû, ñeå ta ñöøng hoûi nöõa. Coù nhöõng caâu giaûi ñaùp khoâng traû lôøi thaúng cho caâu hoûi ñeå môû roäng söï hieåu bieát, maø chæ nhaèm taâng boác "caùi ta", laøm thoûa maõn duïc voïng, naâng cao caùi ngaõ maïn, ngaõ aùi, khieán cho lyù trí ta moãi ngaøy moãi lu môø, khoâng coøn khaû naêng saùng suoát ñeå nhaän roõ ñaâu laø phaûi, ñaâu laø traùi, ñaâu laø hay, ñaâu laø dôõ nöõa.

Nhöng ngöôïc laïi cuõng neân ñeà phoøng moät khuyeát ñieåm thöù hai laø söï ham chuoäng tìm bieát söï thaät ñeå thoûa maõn taùnh toø moø, caùi bieát suoâng, bieát ñeå maø bieát, caùi bieát voâ traùch nhieäm.

Caùi bieát cuûa ngöôøi trau gioài trí-tueä, laø caùi bieát döïa leân tình thöông, leân töø bi, caùi bieát laøm theá naøo cho mình, cho nhaân loaïi, chuùng sanh thoaùt ra ngoaøi voøng ñau khoå, caùi bieát ñem laïi an vui cho taát caû, caùi bieát cuûa"xuaát theá gian trí".

Bieát chaân chính cuõng chöa ñuû. Caàn phaûi thöïc haønh theo caùi bieát aáy (Tu). Bieát, maø coù thaät haønh, môùi coù thaät nghieäm; coù thaät nghieäm, thaät chöùng môùi thaät laø bieát. Thaät haønh laø caùi loø ñeå luyeän theùp trí-tueä, laø vieân ñaù ñeå maøi ngoïc trí-tueä. Khoâng thaät haønh thì caùi bieát aáy chæ laø caùi suoâng, khoâng ñuû söùc ñeå ñuoåi xa taø nieäm, phaù tan maøn voâ minh, thaân chöùng lyù voâ ngaõ, theå ngoä phaùp voâ sanh.

Muoán trau doài trí-tueä cho noù keát quaû, ngöôøi Phaät töû phaûi thaät haønh theo phaùp tam voâ laäu hoïc:Giôùi, ñònh, hueä.

Giôùi laø ngaên chaän, ñoùn giöõ taø nieäm, voïng taâm khoâng cho noù phaùt sinh. Giôùi laø böùc thaønh cao ngaên giaëc phieàn naõo, laø ñaïo quaân tinh nhueä deïp tröø Ma vöông. Giôùi laø boùng ñeøn bao boïc ngoïn ñeøn trí-tueä, khoâng cho gioù voâ minh laøm xao ñoäng hay thoåi taét.

Ñònh laø pheùp laøm cho thaân taâm ñònh tænh; laø tham thieàn nhaäp ñònh. Ñònh nhö ngoïn ñeøn khi heát bò gioù laøm chao ñoäng, taäp trung ñöôïc aùnh saùng, soi chieáu ñöôïc xa. Ñònh nhö ly nöôùc ñöôïc ñeå yeân moät choå, laøm cho bao nhieâu caùu baån ñeàu laéng xuoáng ñaùy ly. Ñònh nhö maët nöôùc hoà im laëng, phaúng lì coù theå phaûn chieáu ñöôïc roõ raøng baàu trôøi caây coû…

Hueä laø söï soi saùng, söï phaùt ra aùnh saùng vôùi bao nhieâu dieäu duïng cuûa noù, laøm cho keû tu haønh thaáy bieát ñöôïc roõ raøng thaät töôùng cuûa nhaân sinh, vuõ truï nguoàn goác cuûa ñau khoå, con ñöôøng ñöa ñeán giaûi thoaùt hoaøn toaøn.

Khi ñaõ bieát ñöôïc ñuùng ñaén, cuøng khaép, roõ raøng nhö theá, goïi laø"Chaùnh bieán trí". Trí-tueä khi ñaït ñeán trình ñoä hieåu bieát naøy thì nghieåm nhieân trôû thaønh "Chaùnh ñaúng Chaùnh giaùc" hay Phaät.

Laøm ñöôïc nhö theá, goïi laø döôõng taùnh trí-tueä cuûa Phaät maø moãi chuùng ta ñeàu saün coù ôû traïng thaùi tieàm phuïc trong ta.

]

THIỀN TÔNG VIỆT NAM