CHÖÔNG I : LÒCH SÖÛ

A. ÑAÏO PHAÄT COÙ MAËT TREÂN LAÕNH THOÅ VIEÄT NAM.

Ñaïo Phaät coù maët treân laõnh thoå Vieät Nam khoaûng cuoái theá kyû thöù II ñaàu theá kyû thöù III, do caùc ngaøi Khöông Taêng Hoäi, Maâu Baùc truyeàn vaøo. Ñeán theá kyû thöù VI,VII,VIII, do caùc ngaøi Tyø Ni Ña Löu Chi, Voâ Ngoân Thoâng chaùnh thöùc truyeàn Thieàn toâng vaøo Vieät Nam, neàn Phaät giaùo Vieät Nam daàn daàn saùng toû. Maõi ñeán theá kyû thöù X, XI veà sau, töø ñôøi Ñinh, Leâ, Lyù, Traàn, nöôùc Vieät Nam hoaøn toaøn ñoäc laäp, Phaät giaùo cuõng ñaõ töøng goùp phaàn lôùn lao xaây döïng ñaát nöôùc, giaùo hoùa ñoàng baøo.

B. ÑAÏO PHAÄT VIEÄT NAM GAÉN LIEÀN CUØNG DAÂN TOÄC VIEÄT NAM

1. THÔØI VEÛ VANG CUÛA DAÂN TOÄC VAØ PHAÄT GIAÙO

Ñaùnh ñuoåi quaân Nam Haùn, deïp yeân caùc loaïn thaàn, Ngoâ Quyeàn xöng vöông naêm 939 Taây lòch, nöôùc Vieät Nam khôûi maøn töï chuû töø ñaây. Nhöng coøn phaûi traûi qua cuoäc noäi loaïn cuûa möôøi hai Söù quaân, ñôïi ñeán Ñinh Boä Lónh ra tay deïp saïch, thaâu veà moät moái, leân ngoâi Hoaøng Ñeá naêm 968 Taây lòch. Thôøi ñaïi naøy, Thieàn sö Ngoâ Chaân Löu ñöôïc phong chöùc Khuoâng Vieät Thaùi Sö naêm 971 Taây lòch. Theá laø, Phaät giaùo baét tay vaøo vieäc tham chính. Qua chöùc Khuoâng Vieät Thaùi Sö cuûa nhaø vua phong, chuùng ta ñaõ yù thöùc söï ñoùng goùp quan troïng cuûa Thieàn sö trong cuoäc cöùu quoác vaø kieán quoác nhö theá naøo roài. Ngöôøi Vieät Nam vöøa giaønh laïi ñöôïc chuû quyeàn, moïi maët: vaên hoùa, chính trò, hoïc thuaät... ñeàu thieáu keùm, caùc vò Thieàn sö thaáy coù boån phaän ñöùng ra goùp tay chung söùc xaây döïng xöù sôû, kieán thieát quoác gia ñeå ñöa daân toäc ñeán choã vinh quang. Vì theá, Phaät giaùo ñaõ coù maët treân chính tröôøng. Nhaø Ñinh maát, nhaø Leâ thay theá, naêm 986 Taây lòch. Toáng trieàu sai baùc só Lyù Giaùc sang söù Vieät Nam. Ñeå cho Baéc trieàu giaûm bôùt kieâu khí vaø khoâng coøn khinh daân Vieät Nam laø gioáng man di, Vua Leâ Ñaïi Haønh nhôø Phaùp sö Ñoã Thuaän ñoùng vai ngöôøi cheøo ñoø ñöa söù sang soâng, Khuoâng Vieät Thaùi Sö ñoùn tieáp söù taïi trieàu.

Khi con thuyeàn reõ soùng baäp beành treân maët nöôùc, ngoài tröôùc mui thuyeàn, Lyù Giaùc chôït thaáy caëp ngoãng thong thaû bôi chaäp chôøn treân doøng soâng xanh bieát. Voán saün taâm hoàn thi só, Lyù Giaùc khaåu chieám hai caâu thô :

Nga nga löôõng nga nga.

Ngöôõng dieän höôùng thieân nha.

Dòch :

Song song ngoãng moät ñoâi.

Ngöûa maët ngoù ven trôøi.

(Thích Maät Theå)

Phaùp sö tay caàm cheøo, cheøo ñeàu theo nhòp soùng, öùng khaåu tieáp hai caâu :

Baïch mao phoâ luïc thuûy.

Hoàng traïo baûi thanh ba. Dòch:

Loâng traéng phôi doøng bieác

Soùng xanh chaân hoàng bôi.

(Thích Maät Theå)

Lyù Giaùc ngaïc nhieân, khoâng ngôø anh cheøo ñoø Vieät Nam laïi coù taøi xuaát khaåu thaønh thi moät caùch thaàn dieäu nhö vaäy.

Taïi trieàu, Lyù Giaùc ñöôïc söï tieáp ñoùn lòch thieäp tao nhaõ cuûa Khuoâng Vieät Thaùi Sö, oâng theâm phaàn kính neå. Tröôùc khi ra veà, Lyù Giaùc laøm baøi thô taëng Vua Leââ Ñaïi Haønh ñeå toû loøng kính meán cuûa mình:

Haïnh ngoä minh thôøi taùn thaïnh du,

Nhaát thaân löôõng ñoä söù Giao Chaâu.

Ñoâng Ñoâ taùi bieät taâm vöu luyeán.

Nam Vieät thieân truøng voïng vò höu.

Maõ ñaïp yeân vaân xuyeân laõng thaïch,

Xa töø thanh chöôùng phieám tröôøng löu.

Thieân ngoaïi höõu thieân öng vieãn chieáu,

Kheâ ñaøm ba tònh kieán thieàm thu.

Dòch :

May gaëp minh quaân giuùp vieäc laøm,

Moät mình hai löôït söù mieàn Nam.

Maáy phen qua laïi loøng theâm nhôù,

Muoân daëm non soâng maét chöûa nhaøm,

Ngöïa ñaïp maây bay qua suoái ñaù,

Xe voøng nuùi chaïy tôùi gioøng lam.

Ngoaøi trôøi laïi coù trôøi soi raïng,

Vöøng nguyeät trong in ngoïn soùng ñaàm.

(Thích Maät Theå)

Khuoâng Vieät Thaùi Sö thay trieàu ñình laøm moät baøi thô tieãn Lyù Giaùc :

Tröôøng quang phong haûo caåm phaøm tröông,

Thaàn tieân phuïc ñeá höông.

Thieân lyù vaïn lyù thieäp thöông löông (laûng)

Cöûu thieân qui loä tröôøng,

Nhaân tình thaûm thieát ñoái ly tröôøng,

Phan luyeán söù tinh lang,

Nguyeän töông thaâm yù vò nam cöông,

Phaân minh taáu ngaõ hoaøng.

Dòch :

Trôøi quang, gioù thuaän, buoàm giöông,

Thaàn tieân chaéc ñaõ giuïc ñöôøng Boàng lai.

Moâng meânh muoân daëm beå khôi,

Loái veà trong boùng chín trôøi xa xa.

Baâng khuaâng tröôùc cheùn quang haø,

Meán ai, loøng nhöõng thieát tha noãi loøng.

Xin ai veà coõi Nam trung,

Roõ raøng gôûi laïi maët roàng tröôùc sau.

(Ngoâ Taát Toá)

Coù theå noùi töø ñaây, treân cöông vò vaên hoïc, ngöôøi Trung Hoa ñaõ coù phaàn thaàm kính ngöôøi Vieät Nam. Nhöõng cuoäc ngoaïi giao noåi baät naøy ñeàu do caùc vò Thieàn sö chuû ñoäng.

Nhaø Leâ xuoáng, nhöôøng choã nhaø Lyù leân. Ngöôøi gaây döïng söï nghieäp cho nhaø Lyù vaø ñem laïi söï huøng cöôøng cho daân toäc Vieät Nam treân hai theá kyû (1010 _ 1225) chính laø Thieàn sö Vaïn Haïnh. Thieàn sö ñaõ chuû tröông dôøi kinh ñoâ töø Hoa Lö ra thaønh Thaêng Long, laø nôi trung taâm heä troïng cho maõi ñeán hieän nay, vaø laøm coá vaán moïi vieäc cho Vua Lyù Thaùi Toå. Xaõ hoäi Vieät Nam ñöôïc vaên minh röïc rôõ moät thôøi, phaàn lôùn do Thieàn sö xaây döïng. Ñeå chöùng toû taøi

naêng vaø coâng ñöùc cuûa Thieàn sö, chuùng ta coù theå thaáy qua baøi keä truy taùn Vaïn Haïnh Thieàn sö cuûa vua Lyù Nhaân Toâng :

Vaïn Haïnh dung tam teá,

Öng phuø coå saám thi

Höông quan danh Coå Phaùp

Truï tích traán vöông kyø

Dòch :

Hoïc roäng laøu ba coõi,

Lôøi in tieáng saám xöa.

Queâ laøng teân Coå Phaùp

Döïng gaäy vöõng kinh vua.

Nhaø vaên Leâ Vaên Sieâu, khi nghieân cöùu veà vaên minh Vieät Nam, ñaõ khen :

"Khoâng coøn coù gì nöõa ñeå maø nghi ngôø. Nhaø kieán truùc sö quan nieäm ñaïo ñöùc roäng raõi vaø uyeân thaâm naøy nhaát ñònh phaûi laø Sö Vaïn Haïnh.

"Sö Vaïn Haïnh ñaõ laøm quan trong trieàu Leâ. Ngaøi vöøa sôùm toái khoâng sao nhaõng nhöõng kinh keä laïi vöøa ñem taøi ra giuùp nöôùc yeân daân. Ngaøi laø moät vò sö ñaõ thoaùt ñöôïc mình ra leà thoùi tu haønh chaát neâ cuûa Ñaïo Phaät (caû Tieåu thöøa laãn Ñaïi thöøa). Haún laø Ngaøi ñaõ thaáy roõ caùch teá ñoä chuùng sanh hieäu quaû nhaát laø aûnh höôûng ñeán chaùnh quyeàn. Ngaøi ñaõ khoâng theo göông cuûa Khoång Töû xaùch moät tuùi kinh luaân ñi khaép caùc nöôùc maø chaúng ñöôïc ñaâu troïng duïng, cuõng khoâng theo göông caùc nho só chæ ngoài trong leàu coû daïy ñaïo cho caùc moân ñoà, laïi cuõng khoâng theo göông cuûa caùc vò Boà taùt maø ngoài rieâng moät nôi thieàn ñònh.

"Ngaøi ñaõ daán mình vaøo cuoäc soáng xaõ hoäi, coá nhieân laø vôùi moät duïc voïng duøøng chính quyeàn ñeå haønh ñaïo"

(Vaên minh Vieät Nam trang 77 cuûa Leâ Vaên Sieâu)

Theo nhaän xeùt cuûa Leâ quaân, neàn vaên minh Vieät Nam thôøi naøy coù phaàn vöôït hôn vaên minh Trung Hoa cuõng do Sö Vaïn Haïnh. OÂng vieát :

ÔÛ yù thöùc thaâu thaùi theâm tinh hoa cuûa Phaät, Laõo, Nho keát tinh laïi vôùi yù thöùc coá höõu ñeå taïo thaønh moät yù thöùc heä môùi vaø rieâng bieät cuûa mình.

1/ Vaãn hay Laõo vaø Nho phaùt sinh ôû Trung Hoa, vaäy maø caû caùc nhaân só Trung Hoa, cuõng nhö Cao Bieàn laø moät nho só coù taøi, ñaïi dieän cho neàn vaên hoùa nöôùc mình, taát caû ñeàu khoâng coù ai öùng duïng ñaïo vaøo trong nhaân sinh. Duy moät nhaø sö Vaïn Haïnh ôû Vieät Nam laøm ñöôïc vieäc aáy, maø laøm vôùi moät yù thöùc duøng qui moâ kieán thöùc vaät chaát aûnh höôûng trôû laïi tinh thaàn, ñeå thuùc ñaåy theâm moái ñaïo vaø con ñöôøng tieán hoùa môùi.

2/ Nhöõng nhaø nho ñôøi Toáng nhö Trình Di, Chu Hi v.v... daãu coù vieát saùch raát nhieàu, suy lyù raát nhieàu nhöng cuõng chæ laø ôû lyù thuyeát vaø ôû hoaït ñoäng tieâu cöïc veà vaên hoùa (coù khi vì ñòa vò, vì danh voïng ngöôøi ta coøn choáng ñoái nhau kòch lieät nöõa). Duy Sö Vaïn Haïnh ôû Vieät Nam nhaän thöùc ra moái töông quan giöõa thaùi thaàn (geneøse de l'eûpit), thaùi sô (geneøse de l'eùnergie) vaø thaùi toá (geneøse de matieøre) ñeå tieán ñeán thaùi hoøa (harmonie universelle).

"Taïi sao noùi nhö vaäy?

"Taïi Sö khoâng caàn vieát saùch maø chæ lo kieán thieát; kieán thieát baèng nhöõng chaát lieäu ñeå baét noù noùi ra moät caùi gì. Moät quyeån saùch thì chæ coù moät ngöôøi xem, moät kieán truùc thì coù caû muoân trieäu ngöôøi vaø muoân ñôøi phaûi bieát ñeán yù nghóa. Khoâng vieát saùch maø chæ kieán thieát ñoâ thò ñeå goùi gheùm moät yù ñònh, aáy töùc laø ñaõ thoâng hieåu naêng löïc cuûa vaät chaát, cuûa tinh thaàn vaø cuûa thaàn chaát khi taát caû nhöõng naêng löïc aáy giao caûm vôùi nhau, vaø ñaõ thoâng hieåu phöông thöùc giaùo hoaù vua quan vaø quaàn chuùng theo tinh thaàn voâ vi cuûa Laõo Töû vaäy.

"3/ Ñaïo Phaät truyeàn qua Trung Hoa ñaõ laâu vaø caùc kinh saùch cuõng ñaõ raát nhieàu. Vaäy maø söï thaâu thaùi Phaät hoïc cuûa Trung Hoa cuõng chæ ñeán coù nhieàu chuøa chieàn môùi dòch ñöôïc ra nhieàu kinh keä.

"Cuõng ñaïo Phaät aáy truyeàn qua Vieät Nam thì ñaõ ñöôïc Sö Vaïn Haïnh caém cöûa OÂ Kim Lieân vôùi ñaàm sen baûy maãu vaøo thöïc ñuùng giöõa chính ñieän cuûa nhaø vua troâng ra, khieán vua ngaøy ñeâm, heã môû maét laø thaáy ngay bieåu töôïng cuûa Phaät giaùo…".

(Vaên minh Vieät Nam, trang 81- 82 cuûa Leâ Vaên Sieâu)

Coøn nhieàu nöõa, chuùng toâi e trích nhieàu quyù ñoäc giaû sanh chaùn, xin döøng ngang ñaây.

Cöù theo ñaø tieán trieån aáy, moãi oâng vua thôøi Lyù laàn löôït thay nhau keá vò, caùc Ngaøi ñeàu laø ngöôøi Phaät töû chaân chaùnh raát thaâm hieåu Phaät phaùp vaø luoân luoân beân caïnh coù nhöõng vò Thieàn sö laøm coá vaán. Cho neân vua thöôøng laáy ñöùc trò daân vaø giaùo hoùa daân theo tinh thaàn Phaät giaùo. Ñaây ta haõy nghe Vua Lyù Thaùnh Toân noùi vôùi thaàn daân luùc muøa ñoâng giaù reùt : "Ta ôû trong thaâm cung, söôûi loø than thuù, maëc aùo hoà cöøu maø khí laïnh coøn nhö theá naày, huoáng hoà nhöõng keû bò giam trong nguïc, xieàng xích khoå sôû, ngay gian chöa ñònh, buïng khoâng côm no, thaân khoâng aùo aám, moät khi gaëp côn gioù laïnh thoåi vaøo, haù chaúng bò cheát maø nguyeân laø voâ toäi ö ? Ta raát laáy laøm thöông xoùt ! ". Vua sai Höõu ti ñem chaên chieáu trong kho vua ban cho tuø nhaân vaø moãi ngaøy cho aên hai böõa côm. Vua ban cho trong nöôùc moät nöûa soá tieàn thueá naêm ñoù. V.S.L. II. 101 ( Nguyeãn Ñaêng Thuïc dòch). Nhôø aûnh höôûng Phaät giaùo neân thôøi Lyù coù nhieàu vò vua nhaân töø raát möïc, nhöng khoâng keùm veû haøo huøng. Vì theá, quoác gia höng thònh, daân chuùng an vui, coù theå noùi laø thôøi huyønh kim ôû Vieät Nam vaäy.

Nhaø Lyù maõn, nhaø Traàn tieáp tuïc truyeàn thoáng aáy. Phaät giaùo vaãn ôû ñòa vò quoác giaùo, vua chuùa ñeàu uyeân thaâm Phaät phaùp. Vua Traàn Nhaân Toân sau khi truyeàn ngoâi cho thaùi töû, xuaát gia tu haønh vaø laø Sô Toå phaùi Truùc Laâm. Nhaø Traàn ôû ngoâi ngoùt hai theá kyû (1225-1400), nöôùc Vieät Nam ñaõ noåi tieáng huøng cöôøng, chieán thaéng quaân Moâng Coå töø Baéc phöông keùo sang xaâm chieám nöôùc ta. Ñoù laø chieán coâng oai huøng nhaát khieán theá giôùi phaûi neå danh.

Nhaø Traàn, treân töø vua chuùa döôùi ñeán quan daân, ñeàu moät beà suøng ngöôõng Phaät giaùo. Ngöôøi Nho cho ñoù laø thôøi meâ tín dò ñoan, nhöng ñaâu ngôø, do toaøn daân tin Phaät môùi coù hoäi nghò Dieân Hoàng, muoân ngöôøi nhö moät nhaát taâm choáng giaëc. Khí theá huøng cöôøng, tinh thaàn daân chuû ñaâu khoâng nhôø Phaät giaùo maø coù ? Ta haõy ñoïc ñoaïn vaên bi kyù ôû chuøa Thieân Phöôùc taïi Baéc Giang cuûa Leâ Quaùt, moät nhaø nho, töùc toái tröôùc vieäc toaøn daân tin Phaät sau ñaây :

" Phaät thò laáy ñieàu hoïa phöôùc maø ñoäng loøng ngöôøi, sao maø saâu xa vaø beàn chaéc nhö vaäy ? Treân töø vöông coâng, döôùi ñeán thöù daân, heã laøm caùi gì thuoäc veà vieäc Phaät, tuy heát caû gia taøi cuõng khoâng tieác. Neáu hoâm nay ñem tieàn cuûa ñeå laøm chuøa, xaây thaùp thì hôùn hôû vui veû, nhö trong tay ñaõ caàm ñöôïc caùi bieân lai ñeå ngaøy sau ñi nhaän soá tieàn traû baùo laïi. Cho neân, trong töø kinh thaønh, ngoaøi ñeán chaâu phuû, ñöôøng cuøng, ngoõ heûm, chaúng khieán ñaø theo, chaúng theà maø tin ; heã choã naøo coù nhaø ngöôøi ôû thì coù chuøa Phaät ; boû ñi thì laøm laïi, hö ñi thì söûa laïi. Laàu chuoâng ñaøi troáng cuõng phaân nöûa cuûa nhaø thieân haï ôû, xaây caát raát deã vaø toân suøng cuõng ñaø laém vaäy. Ta töø luùc nhoû ñaõ ñoïc saùch, chaêm vaøo vieäc coå kim, cuõng roõ ñöôïc nhieàu ít ñaïo lyù thaùnh hieàn, ñeå khai hoùa töø daân, maø chöa ñöôïc ngöôøi trong moät laøng tin ta. Ta thöôøng ñi du laõm sôn xuyeân, cuøng Nam cöïc Baéc, tìm nhöõng choã goïi laø hoïc cung, goïi laø vaên mieáu, thì raát ít thaáy, vì vaäy ta laáy laøm hoå theïn vôùi boïn Phaät ñoà laém vaäy. Cho neân ta môùi vieát ra baøi naày".

(Trích truyeän Leâ Quaùt trong quyeån Vieät Nam Nhaân Vaät Chí Vöïng Bieân, trang 183 cuûa Thaùi Vaên Kieåm vaø Hoà Ñaéc Haøm bieân soaïn).

Leâ Quaùt, hoïc troø Chu Vaên An ôû trieàu Traàn Minh Toân, oâng troâng thaáy loøng tin moä Phaät giaùo cuûa vua chuùa vaø daân chuùng, ñaâm ra böïc boäi maø vieát baøi vaên bi kyù naày. Nhôø ñoù, chuùng ta caøng thaáy roõ Phaät giaùo ñôøi Traàn traøn khaép caû moïi nôi, ñaâu ñaâu cuõng hieän maøu saéc Phaät giaùo.

Toùm laïi, ngoùt naêm theá kyû, Phaät giaùo luoân luoân coù maët trong guoàng maùy chaùnh quyeàn ñeå tieáp tay xaây döïng ñaát nöôùc, baûo veä queâ höông. Söï coù maët cuûa Phaät giaùo chaúng nhöõng giuùp cho vua chuùa moät ñöôøng loái chaùnh trò saùng suoát, maø coøn höôùng daãn daân toäc tieán cao treân con ñöôøng vaên minh ñaïo ñöùc. Nhöõng vò Thieàn sö trong thôøi aáy, chaúng nhöõng thaâm ñaït veà ñaïo lyù giaûi thoaùt (xuaát theá) maø coøn thaáu hieåu caùch toå chöùc xaõ hoäi, ñem laïi an laïc thöïc teá cho daân toäc (nhaäp theá). Vì theá, caùc ngaønh vaên hoùa, hoïc thuaät... ñeàu do Thieàn sö ñaûm traùch. Söï veû vang, oai huøng cuûa ñaát nöôùc naèm trong söï höng thaïnh cuûa Phaät giaùo thôøi aáy.

2. PHAÄT GIAÙO BÒ LOAÏI RA KHOÛI CHÍNH  TRÖÔØNG

Tuy nhieân, theo luaät voâ thöôøng, phaøm coù thaïnh thì phaûi coù suy, Phaät giaùo cuõng khoâng thoaùt khoûi caùi luaät chung aáy. Ñôøi Vua Lyù Nhaân Toân, vì muoán vaên hoùa Vieät Nam caøng doài daøo phong phuù, nhaø vua cho môû khoa thi Tam giaùo ñeå choïn nhaân taøi. Khoa ñaàu tieân ñöôïc môû naêm thöù saùu nieân hieäu Hoäi Phong (1097 T.L.), ngöôøi chieám thuû khoa laø Thieàn sö Vieân Thoâng, sau ñöôïc phong Quoác sö. Nhö theá, Nho giaùo, Laõo giaùo ñaõ coù cô tieán boä vaø tö töôûng Tam giaùo ñoàng nguyeân daàn daàn phaùt ñaït, maõi ñeán ñôøi Traàn môùi cöïc thònh. Cuoái ñôøi Traàn, caùi hoïc khoa hoïc cöû ñaõ thaønh hình; nhöõng ngöôøi gioûi Nho ñöôïc boå duïng laøm quan. Theá laø trong chính tröôøng, giôùi nho só daàn daàn chieám öu theá. Giôùi nho só cho Phaät giaùo laø tö töôûng yeám theá, khoâng ñuû ñieàu kieän xaây döïng xaõ hoäi huøng maïnh, do ñoù caùc vò Thieàn sö bò loaïi daàn ra khoûi chính tröôøng. Hoaëc giaû, nhöõng ngöôøi laõnh ñaïo Phaät giaùo luùc baáy giôø keùm taøi, thieáu ñöùc khoâng giöõ noåi ñòa vò quan troïng cuûa mình, neân phaûi ruùt lui veà thoân daõ.

Nhaát laø töø ñôøi Haäu Leâ (1428) veà sau, giôùi nho só hoaøn toaøn naém quyeàn laõnh ñaïo quoác gia. Phaät giaùo luùc naøy hoaøn toaøn bò baïc ñaõi, Chaùnh quyeàn muoán haïn cheá giôùi tu haønh neân môû nhöõng kyø thi tuyeån ñeå loaïi bôùt. OÂng Ñaøo Duy Anh ñaõ vieát:

"Nöûa trieàu Traàn, töø ñôøi Chu Vaên An ñaõ baét ñaàu thaéng Phaät hoïc môùi chieám ñòa vò ñoäc toân. Hai trieàu aáy ñeàu coù phaùp luaät nghieâm khaéc ñoái vôùi caùc nhaø tu haønh Phaät giaùo vaø Ñaïo giaùo. Tuy trieàu Leâ coù caùc khoa thi kinh ñieån rieâng cho nhöõng nhaø tu haønh, nhöng ñoù chính laø moät caùch haïn cheá. Ñoái vôùi Nho hoïc thì caùc ñôøi vua Leâ vaø Nguyeãn ñeàu heát söùc toân troïng". (Vieät Nam vaên hoaù, trang 237 cuûa Ñaøo Duy Anh). Chuùng ta thaáy roõ, luùc Phaät giaùo thònh, ñoái vôùi Nho, Laõo vaãn ñöôïc quí troïng. Ngöôïc laïi, khi Nho hoïc cöïc thònh thì Phaät giaùo bò kyø thò haét huûi. Nhöng nhôø ñoù Phaät giaùo coù cô hoäi soáng gaàn guõi vôùi ñoàng baøo trong thoân daõ vaø gieo raéc moät tieàm löïc huøng haäu trong toaøn daân. Cuõng nhôø ñoù, Phaät giaùo môùi thaønh ñaïo cuûa daân toäc Vieät Nam vaø sau naày khoâng mang toäi phaûn daân toäc.

Nhöõng vò sö lui veà thoân daõ, gaàn guõi thaân maät vôùi nhöõng ngöôøi noâng daân moäc maïc ôû nhöõng thoân xoùm heûo laùnh xa xoâi. Ñeå thích öùng vôùi tính tình chaát phaùc cuûa hoï vaø hoøa nhòp theo tín ngöôõng coå truyeàn cuûa daân toäc, Phaät giaùo daàn daàn maát tính caùch baùc hoïc, trôû thaønh tín ngöôõng bình daân. Nhöõng vò sö phaûi bieát chaån maïch, boác thuoác, xem ngaøy kieát hung… thaäm chí phaûi raønh buøa chuù ñeå tröø taø, eám quæ.

Heát Leâ tôùi Nguyeãn, ñaát nöôùc laém phen ñieâu linh vì naïn ngoaïi xaâm, noäi loaïn, cho ñeán phaûi chia ñoâi Trònh, Nguyeãn. Söï tuûi nhuïc, ñau buoàn cuûa ñaát nöôùc cuõng laø caùi tuûi nhuïc ñau buoàn cuûa Phaät giaùo Vieät Nam. Gia Long thoáng nhaát sôn haø (1802) khoâng bao laâu loït vaøo tay ngöôøi Phaùp. Nöôùc Vieät Nam laïi bò leä thuoäc Taây phöông.

Ñeán thôøi Phaùp thuoäc, chöõ Haùn phaûi thoaùi vò, nhöôøng choã cho chöõ Phaùp thònh haønh. Phaùi Nho hoïc bò loaïi khoûi chính tröôøng, phaùi AÂu hoïc mang raâu ñoäi muõ böôùc ra, caùc oâng Nho só trôû veà vöôøn daïy hoïc, chaån maïch boác thuoác, coi ngaøy cöôùi gaû… Nhöõng khi nhaøn roãi, cuï ñoà sang chuøa cuøng nhaép nhöõng hôùp traø sen thôm ngoït, noùi chuyeän thaân maät vôùi caùc oâng sö.

Tuy Toå quoác ñaõ traûi qua bao phen thaêng traàm vinh nhuïc, nhöng tinh thaàn daân toäc khoâng bao giôø maát. Phaät giaùo Vieät Nam ñaõ bò loaïi khoûi chính tröôøng, nhöng söùc soáng cuûa ñaïo phaùp vaãn coøn taøng aån trong loøng daân toäc, chæ chôø cô hoäi thuaän tieän laø tinh thaàn daân toäc buøng khôûi, ñaïo phaùp soáng ñoäng traøn treà.

3. PHAÄT GIAÙO VÖØA CHÔÙM PHUÏC HÖNG

Qua bao naêm ñen toái, daân toäc vöøa quaät khôûi ñaäp tan xieàng xích noâ leä (cuoäc Caùch maïng naêm 1945), giaønh laïi quyeàn töï chuû. Roài ñeán ñaát nöôùc bò chia ñoâi, tang toùc cöù maõi gieo raéc treân giaûi ñaát thaân yeâu naày. Nhöng tinh thaàn quaät khôûi cuûa daân toäc nhö soùng traøo leân cuoàn cuoän, khoâng coù söùc maïnh naøo coù theå ngaên chaën ñöôïc. Chính khi aáy, phong traøo chaán höng Phaät giaùo vöøa chôùm nôû. Nhöng laïi gaëp söï ngaên caûn cuûa nhaø Ngoâ gaây thaønh tai naïn xaûy ra naêm 1963, Phaät giaùo vaãn buøng daäy nhö ngoïn cuoàng phong cuoán saïch taát caû. Bôûi Phaät giaùo naèm saün trong loøng daân toäc, neân khi bò khích ñoäng maïnh töï döng troãi daäy moät caùch huøng hoàn. Chuùng ta tin chaéc raèng Phaät giaùo ñaõ gaén lieàn vôùi daân toäc, neân nhòp tieán trieån cuûa daân toäc vaø Phaät giaùo ñi ñeàu nhau. Ngaøy mai kia, daân toäc ñöôïc ñoäc laäp thoáng nhaát thì Phaät giaùo cuõng ñöôïc vinh quang höng thònh, bôûi söï töông quan maät thieát giöõa Phaät giaùo vaø daân toäc treân doøng lòch söû cuõng nhö trong taâm tö ngöôøi Vieät Nam.

*