CHÖÔNG III: VAÊN NGHEÄ

A. TÖØ NGÖÕ

Raát nhieàu töø ngöõ Phaät giaùo ñaõ bieán thaønh ngoân ngöõ thöôøng duøng cuûa ngöôøi daân Vieät. Nhö khi thaáy ai bò hoaïn naïn ñau khoå, toû loøng thöông xoùt, ngöôøi ta baûo "toäi nghieäp quaù !". Hai chöõ "toäi nghieäp" laø töø ngöõ chuyeân moân cuûa Phaät giaùo, ñeå chæ toäi aùc mình ñaõ gaây seõ chieâu caûm nghieäp baùo ñau khoå roài mình phaûi chòu. Hoaëc khi gaëp moät ngöôøi quaù lôùn, thaáy moät vaät quaù to, ngöôøi ta lieàn la leân: oâng aáy "Toå sö Boà Ñeà !", vaät ñoù "Toå sö Boà Ñeà !". Toå sö Boà Ñeà laø Sô Toå Thieàn Toâng taïi Trung Hoa, noùi ñuû laø Boà Ñeà Ñaït Ma (Boddhidharma), ngöôøi Vieät Nam cuõng kính thôø Ngaøi nhö vò Sô Toå. Coù theå noùi trong phaùi Thieàn Toâng Trung Hoa vaø Vieät Nam, vò lôùn nhaát laø Ngaøi. Vì theá, ngöôøi Vieät Nam muoán moâ taû caùi gì lôùn ñeàu möôïn danh töï cuûa Ngaøi maø moâ taû. Khi muoán dieãn taû moät soá ngöôøi quaù ñoâng, vaät gì quaø nhieàu, ngöôøi ta duøng danh töø "haèng haø sa soá". Neáu hoûi "haèng ha sa soá" laø caùi gì, chaéc chaén ít coù ngöôøi hieåu chính xaùc, hoï chæ bieát ñoù laø noùi raát nhieàu. Bôûi khi xöa Ñöùc Phaät thöôøng thuyeát phaùp gaàn löu vöïc soâng Haèng (Gange) ôû AÁn Ñoä, cho neân khi caàn moâ taû moät con soá quaù nhieàu, Ngaøi thí duï nhö soá caùt soâng Haèng. Hoaëc khi coù nhöõng tieáng ñoäng oàn naùo, ngöôøi ta baûo "om soøm baùt nhaõ"; do khi ñeán chuøa vaøo nhöõng buoåi leã, nhaø chuøa thöôøng chuyeån nhöõng hoài troáng Baùt Nhaõ. Laïi coù nhöõng ngöôøi raøy ñoù mai ñaây, ít khi döøng chaân laâu moät choã. Khi coù ngöôøi hoûi anh ñi ñaâu maõi, hoï traû lôøi toâi ñi "Ta baø theá giôùi". Ta baø theá giôùi laø theá giôùi cuûa ñöùc Thích Ca giaùo hoùa. Theotheá giôùi quan cuûa Phaät giaùo thì theá giôùi Ta baø to gaáp maáy laàn quaû ñòa caàu naày. Coøn bao nhieâu töø ngöõ khaùc nhö hyû xaû, töø bi, giaùc ngoä…, ngöôøi Vieät Nam ñaõ quen duøng nhö tieáng Meï, khoâng chuùt gì ngöôïng ngaäp laï luøng.

B. VAÊN CHÖÔNG BÌNH DAÂN

1. TUÏC NGÖÕ, CA DAO

Ngöôøi noâng phu laøm vieäc ngoaøi ñoàng ngoaøi aùng, tay cuoác tay caøy treân caùnh ñoàng coû xanh luùa möôùt, ñeå giaûi khuaây côn meät nhoïc, ñem höùng thuù trong coâng vieäc laøm aên, hoï caát tieáng haùt leân:

Ai ôi! Haõy ôû cho laønh

Kieáp naøy chaúng ñöôïc, ñeå daønh kieáp sau.

Thöïc laø nhöõng tieáng nhö nhöõng lôøi khuyeân tha thieát, nheï nhaøng maø traøn treà ñaïo ñöùc. Cöù khuyeân nhau aên ôû cho laønh, duø hieän ñôøi chöa ñöôïc höôûng quaû laønh, ñôøi sau seõ höôûng chôù khoâng bao giôø maát. Loøng tin lyù luaân hoài nhôn quaû cuûa ngöôøi Vieät Nam chaéc nhö ñaù, vöõng nhö nuùi, khoâng khi naøo lay chuyeån. Laïi, xa xa vaûng nghe tieáng voïng laïi:

Traùch ngöôøi moät traùch ta möôøi,

Bôûi ta teä tröôùc, neân ngöôøi baïc sau.

Lôøi nhaéc nhôû naày thaät laø thaâm thuùy, keâu goïi nhau haõy töï xeùt loãi mình, phaûi can ñaûm quy toäi veà mình, ñöøng than phieàn traùch cöù moät ai. Ngöôøi bình daân Vieät Nam nhaän ñònh raèng khoâng moät hieän quaû naøo maø chaúng phaùt xuaát töø nguyeân nhaân. Ta bò ñoái xöû baïc aùc, ñöøng voäi traùch ngöôøi maø phaûi töï traùch mình. Neáu mình tröôùc khoâng coù aên ôû teä haïi vôùi hoï, laøm gì hoï cö xöû xaáu xa vôùi mình ?

Ñeå noùi leân taâm hoàn saét ñaù toân troïng ñaïo ñöùc leân treân heát, maëc ai chaïy ñua theo danh lôïi, maëc ai tham ñaém tieàn taøi, ngöôøi bình daân töï baûo:

Maëc ai chaùc lôïi mua danh

Mieãn ta hoïc ñöôïc ñaïo laønh thì thoâi.

Bôûi vì danh lôïi chæ laø haït söông, caùi chôùp, chôït hieän roài bieán maát coù gì laâu daøi, thaân naøy laø kieáp phuø du sôùm coøn toái maát. Chæ coù ñaïo ñöùc môùi thaät laâu daøi.

Cuoäc ñôøi khaùc nöõa laø hoa,

Sôùm coøn toái maát nôû ra laïi taøn.

Do nhaän ñònh treân, ngöôøi bình daân Vieät Nam caûm thaáy ngöôøi coù ñaïo ñöùc thì tai hoïa gì cuõng qua ñöôïc. Baèng ngöôøi khoâng ñaïo ñöùc taát nhieân phaûi chuoác laáy tai öông.

Linh ñinh qua cöûa Thaàn phuø,

Kheùo tu thì noåi, vuïng tu thì chìm.

Ñeán khi ngöôøi quyeát chí tu haønh cuõng caàn phaûi coù hoaøn caûnh thuaän tieän. Töùc laø phaûi ñöôïc khung caûnh tòch lieâu thanh nhaõ thì taâm tö môùi saûng khoaùi nheï nhaøng, söï tu haønh choùng ñaït keát quaû nhö nguyeän.

Duø ai quyeát chí tu haønh,

Coù veà Yeân Töû môùi ñaønh loøng tu,

Traêng thanh gioù maùt boán muøa,

Truùc Laâm Tam Toå töø xöa coøn truyeàn.

Thöïc vaäy, coù ñöôïc caûnh thanh lòch, coù göông chö Toå truyeàn thöøa thì taâm phaøm tuïc môùi mong laéng dòu. Neáu thieáu nhöõng trôï duyeân naày, duø coá gaéng theá maáy cuõng khoù keát quaû.

Laïi nöõa, neáu khoâng tu thì thoâi, troùt ñaõ tu thì phaûi tu cho ñeán nôi ñeán choán, ñöøng ñeå dôû dôû öông öông maø ngöôøi ñôøi mæa mai: Tu chaúng troïn ñôøi, maëc aùo tôi maø cheát.

Qua nhöõng caâu ca dao tuïc ngöõ bình dò maø raát hay ôû treân, chuùng ta ñaõ thaáy ngöôøi bình daân ñaõ thaám nhuaàn Phaät giaùo töø trong coát tuûy. Hoï khoâng caàn ñoïc heát nhöõng boä kinh ñoâi ba möôi quyeån, khoâng caàn hoïc thuoäc nhöõng baøi giaûng daøi ba boán möôi trang, maø hoï noùi leân ñöôïc nhöõng lôøi ñaïo ñöùc chôn thaønh. Thöïc laø Phaät giaùo ñaõ len trong huyeát quaûn cuûa hoï töø bao giôø roài.

2. THÔ CA

Thô ca Vieät Nam chòu aûnh höôûng Phaät giaùo raát nhieàu, ñieån hình nhöõng quyeån thô xöa nhaát nhö thô Quan AÂm Dieäu Thieän, Quan AÂm Thò Kính… coát truyeän vaøø lôøi thô ñeàu hoaøn toaøn Phaät giaùo. Tuy nhieân, Phaät giaùo theo quan nieäm bình daân ñaõ phoái hôïp cuøng tín ngöôõng daân toäc. Nhöõng khi ñoàng aùng raûnh rang, ngöôøi bình daân thöôøng ngaâm nga nhöõng vaàn thô luïc baùt traøng thieân thuaàn tuùy Vieät Nam naày ñeå laøm thuù tieâu khieån. Khoâng nhöõng thô coù coâng duïng tieâu khieån trong nhöõng ngaøy nhoïc nhaèn meät moûi, maø cuõng ñeå xaây döïng, giaùo hoùa ngöôøi Vieät coù nhöõng ñöùc tính cao thöôïng theo göông trong truyeän tích vaø bieát traùnh döõ laøm laønh. Nhöõng ñöùc tính maø ngöôøi Vieät chuù troïng nhaát laø trong gia ñình hieáu thaûo vôùi cha meï, ngoaøi xaõ hoäi nhaân töø vôùi moïi ngöôøi.

Ñoïc thô Quan AÂm Dieäu Thieän, chuùng ta thaáy hai ñöùc tính ñoù noåi baät nhaát. Ñaây ñoaïn môû ñaàu quyeån thô:

Chaân nhö ñaïo Phaät raát maàu,

Taâm trung chöõ Hieáu, nieäm ñaàu chöõ nhaân.

Hieáu laø ñoä ñöôïc ñaáng thaân,

Nhaân laø vôùt khoûi traàm luaân moïi loaøi.

Tinh thoâng nghìn maét, nghìn tay,

Cuõng trong moät ñieåm linh ñaøi hoùa ra.

Xem trong bieån nöôùc Nam ta,

Phoå moân coù Ñöùc Phaät Baø Quan AÂm.

Noùi veà chöõ Hieáu, Dieäu Thieän töùc laø coâng chuùa thöù ba, con vua Dieäu Trang Vöông nöôùc Höng Laâm xöù Taây Truùc. Baø moä Phaät phaùp khoâng chòu laáy choàng. Vua cha giaän ñaøy ñoïa ñeán cheát. Nhöng sau khi hoàn baø daïo qua 18 cöûa nguïc ôû Dieâm La, ñöôïc hoaøn trôû laïi döông theá. Vì gheùt con ñi tu, vua cha ñaõ ñoát chuøa, haïi caùc Taêng Ni. Do gaây nhôn aùc aáy, sau naày nhaø vua maéc quaû baùo ñau ñôùn khoå sôû. Baø tu haønh ñaéc ñaïo, duøng thaàn thoâng giaû chöôùc cöùu cha:

AÁy laø pheùp Phaät thaàn thoâng,

Giaû laøm chöôùc aáy ñeå phoøng cöùu cha.

Kinh Laêng Nghieâm, truyeän Phaät Baø,

Thieân baù vaïn hoùa thöïc laø linh thay.

Cho neân chuøa taïc töôïng Ngaøi,

Laøm ra nghìn maét, nghìn tay löu truyeàn.

Vui trong theá giôùi ba nghìn,

Saéc khoâng, khoâng saéc, pheùp thieâng khoân doø,

Thaáy cha baùng boå ñoát chuøa,

Phaûi laøm theá aáy ñeå cho heát ngôø.

Loøng nhaân phaùt xuaát töø choã troâng thaáy noãi khoå cuûa chuùng sinh. Baø Dieäu Thieän khi hoàn daïo qua 18 cöûa nguïc hình, muïc kích söï ñau khoå voâ haïn cuûa sinh linh trong nguïc toái, Baø ñoäng loøng töø bi phaùt nguyeän cöùu roãi, khieán sinh linh ñeààu thoaùt khoûi nguïc hình:

AÁy laø caùc cöûa nguïc hình,

Ñieàu gì thaát ñöùc taïi mình bieát sao.

Loøng traàn töôûng chaúng chi nao ?

 Ai hay quaû baùo khi vaøo AÂm ty

Cô thaâm thì toäi cuõng thaâm,

AÙc höõu, aùc baùo chaúng laàm chuùt nao.

Doái ngöôøi doái ñöôïc trôøi sao ?

Trôøi, Thaàn, vua Taùo soi vaøo con tim.

Döông gian cheát coù moät phen,

Pheùp AÂm baét maõi cheát lieàn soáng ngay.

Laøm cho thaûm thieát ñoïa ñaøy,

Cho boõ laïi ngaøy aùc nghieäp Döông gian…

Khaån caàu nieäm chuù tuïng kinh,

Ngoïc Hoaøng caûm ñoäng loøng thaønh töï nhieân,

Vua raèng: "Nghe ñöùc Töø bi,

Môû loøng thöông xoùt phuø trì chuùng sinh,

Khaép möôøi taùm cöûa nguïc hình,

Moät giôø ñaïi xaù thieân sinh töø raøy…"

Tuy nhieân, ngöôøi Vieät Nam raát naëng tinh thaàn daân toäc, duø coát truyeän phaùt xuaát töø nôi naøo cuõng phaûi bieán hoùa thaønh cuûa ngöôøi Vieät Nam. Baø Dieäu Thieän tuy ngöôøi Taây Truùc, nhöng khi tu haønh ñöôïc Phaät giôùi thieäu sang Vieät Nam ôû nuùi Höông Tích: Ñöùc Phaät môùi chæ ñöôøng tu,

Raèng: coù moät chuøa ôû Höông Tích sôn,

Gaàn beå Nam Vieät thanh nhaøn,

Sang tu choán aáy seõ toan vieân thaønh,

Nuùi cao ngan ngaùt mòt muø,

Am thanh, caûnh vaéng, boán muøa coû caây.

Treân thì naêm saéc töøng maây,

Döôùi thì bieån nöôùc trong raøy nhö göông.

Caù chim chaàu taïi tónh ñöôøng,

Haïc thöôøng tieán quaû, höôu thöôøng daâng hoa.

Moät mình tu nuùi Phoå Ñaø,

Thaân laø thaân Phaät, caûnh laø caûnh Tieân.

Thô Quan AÂm Dieäu Thieän nhaèm vaøo chöõ Hieáu vaø loøng Nhaân thì thô Quan AÂm Thò Kính nhaèm vaøo "Nhaãn nhuïc" vaø "Cöùu ñoä". Thò Kính ñaõ maéc oan tình "toan aùm saùt choàng", baø traù hình quyeát chí vaøo chuøa tu.

Xuaát gia quyeát moät taâm lieàn,

Phuï tình ñôùi nhaät, böôùc leân daëm ñöôøng.

Quaàn chaân, aùo chít dòu daøng,

Giaû hình nam töû, ai töôøng caên nguyeân.

Töôûng xuaát gia laø an oån, nhöng oan khieân chöa döùt, Thò Maàu laïi moät phen vu oan ñaõ giôû thoùi traêng hoa. Bò laøng tra taán taøn nhaãn, nhöng baø cuõng cam taâm nhòn chòu. Sö phuï troâng thaáy xoùt xa van xin:

AÙo xieâm xem ñaõ tôi bôøi,

Thöông thay Sö môùi caát lôøi van lôn.

Thöa raèng : laøm phuùc naøo hôn,

Môû loøng Boà taùt, deïp côn loâi ñình,

Khoaûn laøng xin noäp phaân minh,

Daïi khoân xin haõy thöù tình moät phen.

Söï oan öùc nhuïc nhaõ naøy neáu khoâng ñuû söùc nhaãn nhuïc thì khoâng sao chòu noåi. Nhôø söùc nhaãn nhuïc môùi laøm saùng toû yù chí cuûa ngöôøi chôn chaùnh tu haønh. Baø töï an uûi:

Saù thuø chi ñöùa daâm oâ,

Nöôùc tuøy duyeân röûa ñi cho keûo maø.

Chöõ raèng : nhaãn nhuïc nhieäm hoøa,

Nhaãn ñieàu khoù nhaãn môùi laø chaân tu.

Ñeán ñöùa con oan cuûa Thò Maàu ñem neùm tröôùc haønh lang chuøa, Baø ñoäng loøng traéc aån, ñem vaøo chuøa nuoâi. Maëc tình sö phuï phaûnñoái, theá gian cheâ cöôøi, Baø vaãn thaáy cöùu moät maïng ngöôøi laø treân heát:

Böõa sau Sö phuï môùi hay,

Daïy : "Nhö theá aáy thì thaày cuõng nghi.

Neáu nhö khaùc maùu du thì,

Con ai maëc naáy, can gì ña mang?"

Baïch raèng : " Muoân ñoäi thaày thöông

Xöa nay thaày daïy muoân ñöôøng nhoû to:

Daãu xaây chín ñôït phuø ñoà,

Sao baèng laøm phöôùc cöùu cho moät ngöôøi.

Vaäy neân con phaûi vaâng lôøi,

Maïng ngöôøi khoâng laáy laøm chôi maø lieàu".

Sö nghe thöa thoát maáy ñieàu,

Khen raèng cuõng coù ít nhieàu töø taâm.

Ngôõ laø nöôùc laõ maø laàm,

Cuõng ñem gioït maùu tình thaâm hoøa vaøo.

Meï voø thì söõa khaùt khao

Lo nuoâi con nheän laøm sao cho tuyeàn.

Naâng niu xieát noãi truaân chuyeân,

Nhai côm môùm söõa deã neân con ngöôøi.

Ñeán ñaâu ai cuõng cheâ cöôøi,

Tieåu kia tu coù troùt ñôøi ñöôïc ñaâu.

Vì loøng töø bi thöông xoùt chuùng sinh, Baø Thò Kính an nhaãn moïi khoù nhoïc ñeå laøm vieäc "meï voø nuoâi con nheän". Ñaâu nhöõng khoå nhoïc trong vieäc nhai côm môùm söõa, maø coøn bò theá gian khinh bæ cheâ cöôøi, xem Baø laø keû gian manh nuùp boùng Boà ñeà, laøm ñieàu taø vaïy. Theá maø Baø vaãn cam chòu, mieãn cöùu ñöôïc moät maïng ngöôøi thì thoâi. Bao nhieâu ñoù, chuùng ta thaáy roõ ñöùc tính töø bi, nhaãn nhuïc cuûa Baø vieân maõn. Ngöôøi bình daân coâng nhaän raèng ngöôøi naøo ñaày ñuû loøng töø bi, vieân maõn haïnh nhaãn nhuïc thì ngöôøi aáy chaéc chaén thaønh Phaät. Cho neân Baø Thò Kính lieàn ñoù chöùng thaønh quaû Phaät.

Lôøi keát caáu coát truyeän nhaèm vaøo muïc ñích raên aùc, khuyeán thieän. Cho neân ñeán keát luaän nhôø coâng tu cuûa Thò Kính, caû nhaø ñeàu ñoä thoaùt vaø sum hoïp vui vaày:

Ñoä cho hai khoùm xuaân, huyeân,

Ra tay caàm quyeát böôùc leân treân toøa

Sieâu thaêng thoaùt hoùa caû nhaø,

Töø ñaây phuùc ñaúng haø sa voâ cuøng.

Leân chöøng Cöïc Laïc hoäi ñoàng,

Moïi ngöôøi khi aáy ñeàu troâng raønh raønh.

Thieät laø laønh laïi gaëp laønh,

Nam moâ Di Phaät tu haønh thì coi.

Thöïc laø ñaõ boû nhöõng ngaøy traàn lao khoå aûi, trôû veà hoäi ñoàng trong caûnh Cöïc Laïc an vui. Moät hình aûnh ñoaøn tuï cöïc kyø lyù thuù. Theá hoûi coøn ai khoâng muoán tu, khoâng muoán laøm laønh laùnh döõ.

Ñoïc nhöõng quyeån thô treân, chuùng ta thaáy tinh thaàn daân toäc vaø Phaät giaùo ñaõ ñoàng nhaát. Nhöõng lôøi thô bình dò aáy gaây moät taùc ñoäng lôùn lao trong daân toäc. Ngöôøi bình daân hieåu Phaät giaùo khoâng phaûi do nhöõng thôøi thuyeát phaùp maø nhôø nhöõng vaàn thô deã hieåu eâm aùi naøy.

3. TRUYEÄN COÅ TÍCH

Ngoaøi thô ca, chuùng ta coøn thaáy nhöõng truyeän coå tích chöùa ñaày maøu saéc Phaät giaùo. Toå tieân ta kheùo ñem giaùo lyù ñaïo Phaät loàng vaøo nhöõng maåu truyeän lyù thuù, haáp daãn keå cho con chaùu nghe ñeå xaây döïng chuùng soáng theo khuoân ñaïo ñöùc töø thuôû beù. Nhö truyeän "Phöông Hoaøng ñaäu caây kheá": "Xöa moät nhaø coù hai anh em, khi cha maát ñi, ngöôøi anh tranh heát caû ruoäng vöôøn, ñeå cho ngöôøi em chæ moãi moät caây kheá. Ngöôøi em cuõng vui loøng chòu, khoâng daùm noùi gì ñeán anh.

Sau moät hoâm coù ñaøn Phöôïng Hoaøng töø ñaâu bay laïi, ñaäu treân caây kheá, coù bao nhieâu quaû aên heát saïch. Ngöôøi em thaáy vaäy, ra goác caây vöøa khoùc vöøa noùi vôùi chim Phöôïng Hoaøng raèng:

- Cô nghieäp toâi chæ coù moãi caây kheá ñoù thoâi. Baây giôø caùc Ngaøi laïi xôi heát caû thì toâi troâng caäy vaøo ñaâu cho coù aên !

Phöôïng Hoaøng nghe noùi baûo raèng:

- Ta voán hay ñaäu nôi caây ngoâ ñoàng vaø taém maùt choán hoà sen. Ta maø ñeán ñaây chaúng qua chæ ñeà nghæ chaân choác laùt thoâi. Ta coù aên maát traùi kheá naøo, thì ta ñeàn traû laïi khoâng sôï thieät.

Noùi roài Phöôïng Hoaøng nhaû trong moàm ra rôi xuoáng moät caây kheá khaùc, bao nhieâu hoa tinh laø baïc, bao nhieâu quaû tinh laø vaøng caû. Ngöôøi em, vì theá maø ñöôïc giaøu coù hôn anh nhieàu.

Anh thaáy em giaøu, hoûi taïi duyeân côù laøm sao. Em keå laïi caâu chuyeän Phöôïng Hoaøng cho anh nghe. Anh beøn ngoû yù muoán ñoåi caû vöôøn ruoäng cho em ñeå laáy caây kheá, nhöõng mong Phöôïng Hoaøng laïi ñeán aên quaû, laïi cho caây kheá baèng vaøng, baèng baïc. Em baèng loøng. Nhöng anh ñöôïc caây kheá, ñôïi maõi chaúng thaáy chim Phöôïng Hoaøng naøo ñeán caû, chæ thaáy luõ quaï ñen, ngaøy naøo noù cuõng ruû nhau ñeán keâu "xaáu hoå ! xaáu hoå !".

(Trích Truyeän coå Vieät Nam, taäp I cuûa Nguyeãn Vaên Ngoïc)

Loái keát caáu maåu chuyeän roõ raøng theo ñuùng ñaïo lyù nhaân quaû. Keû hieàn laønh thì ñöôïc quaû phuùc giaøu sang, ngöôøi gian aùc khoâng sôùm thì chaày, phaûi chòu quaû baùo ñau khoå. Ngoaøi ra nhö truyeän "Con Taám con Caùm", truyeän "Keùo caày traû nôï" v.v… ñeàu caáu taïo theo tinh thaàn nhaân quaû naøy. Laïi coøn coù truyeän noùi veà söï oan oan töông baùo khoâng döùt. Neáu con ngöôøi coøn oâm aáp thuø haèn, mong coù ngaøy traû thuø baùo oaùn thì thuø oaùn aáy maõi choàng chaát chaúng döøng. Nhö caâu truyeän "Heùt aên Giun" naày:

"Xöa coù moät ngöôøi teân laø Giun laøm ngheà giöõ luùa ngoaøi ñoàng. Moät hoâm coù cha thaèng Heùt ñeán aên troäm luùa, bò thaèng Giun ñaùnh cheát. Heùt caêm giaän, theà nguyeän theá naøo cuõng baùo thuø ñöôïc cho cha môùi nghe. Moät buoåi, Heùt baét gaëp Giun, ñuoåi ñaùnh Giun caém ñaàu, caém coå chaïy baùn soáng, baùn cheát leân treân nuùi. Thaáy oâng Buït ñang ñöùng ñoù, noù lieàn voäi vaøng quyø xuoáng van laïy raèng:

- Toâi ñang coù söï nguy caáp, xin oâng cöùu toâi vôùi…

Buït hoûi:

- Söï gì ?

Noù noùi:

- Tröôùc toâi lôõ tay gieát cheát cha thaèng Heùt, baây giôø noù thuø, noù muoán gieát cheát toâi. Hieän noù ñang ñuoåi toâi ôû ñaèng sau löng kia… Buït baûo:

- Laøm theá naøo baây giôø ? Traùnh ñaâu cho thoaùt ñöôïc ? Hay tao hoùa cho maøy laøm con chim…

- Nhöng roài noù laáy cung noù baén thì toâi cuõng khoâng thoaùt ñöôïc tay noù.

- ÖØ, tao hoùa cho maày laøm con caù vaäy.

- Nhöng roài noù laïi chaêng löôùi noù baét, thì toâi cuõng khoâng khoûi cheát vôùi noù ñöôïc.

Buït nghó roài baûo:

- Leân trôøi khoâng thoaùt, xuoáng nöôùc khoâng khoûi, thoâi thì tao cho maøy chun döôùi ñaát, hoïa may môùi xong ñöôïc. Tao hoùa cho maøy laøm moät con beù vaø daøi, khoâng chaân khoâng caùnh vaø laån luùt chui luoân ôû döôùi ñaát. Voán maøy teân laø Giun thì tao cho goïi con aáy laø "con Giun".

Thaèng Giun nghe gaät ñaàu. OÂng Buït lieàn hoùa cho noù laøm ngay con Giun chui tuoät ngay xuoáng ñaát. Luùc Heùt ñeán, khoâng thaáy Giun ñaâu, chæ thaáy oâng Buït, Heùt môùi laïi thöa vôùi oâng Buït raèng:

- Thaèng Giun xöa noù gieát cha toâi, toâi phaûi ñuoåi noù kyø cuøng, gieát ñöôïc noù môùi nghe. Noù chaïy ñaèng naøo roài, oâng maùch cho toâi vôùi.

Buït baûo:

- Tao ñaõ hoùa cho noù laøm con Giun chui xuoáng ñaát roài.

Thaèng Heùt nghe noùi, khoùc loùc thaûm thieát vaø nhö yù keâu van baét ñeàn Buït raèng:

- Thuø cha khoâng baùo, thaät laø baát hieáu, maø caùi loãi aáy ôû taïi oâng…

Buït nghe noù noùi, thöông tình nghó caùi leõ "oan oan töông baùo" khoù loøng traùnh ñöôïc, môùi baûo noù raèng:

- ÖØ, thì baây giôø ta hoùa cho maøy laøm gioáng chim, cöù laáy teân maøy maø goïi laø chim Heùt. Roài maøy tìm Giun ôû döôùi ñaát maø baùo thuø vaäy.

Noùi xong, oâng Buït laøm pheùp cho thaèng Heùt hoùa ra ngay chim Heùt, vaø töø ñoù Heùt chæ tìm Giun maø aên, laáy laøm ngon laém. Sau ngöôøi ta laïi thích aên chim Heùt cuõng cho laø ngon. Bôûi vaäy tuïc ngöõ môùi coù caâu:"Muoán aên Heùt, phaûi ñaøo giun" laø yù noùi heùt noù hay aên giun, mình phaûi ñaøo ñaát bôùi giun leân, heùt noù xuoáng aên giun thì mình môùi baét ñöôïc noù".

(Truyeän coå Vieät Nam, taäp II cuûa Nguyeãn Vaên Ngoïc).

Coát truyeän keát caáu thích hôïp vôùi caâu "Laáy oaùn baùo oaùn, oaùn maõi chaát choàng; laáy aân baùo oaùn, oaùn lieàn tieâu dieät" ôû trong kinh Phaät. Phaät giaùo thöïc ñaõ coù maët trong moïi lónh vöïc vaên hoùa Vieät Nam. Nhöõng hình aûnh, nhöõng lôøi leõ trong truyeän thöïc laø moäc maïc bình dò, nhöng aûnh höôûng khoâng phaûi nhoû ñoái vôùi trí oùc non daïi. Loái giaùo duïc cuûa ngöôøi bình daân khoâng caàu kyø maø lyù thuù, khoâng cao sieâu maø haáp daãn, thöïc laø moät phöông phaùp kyø dieäu vaäy.

C. VAÊN CHÖÔNG BAÙC HOÏC

Nhöõng aùng vaên baùc hoïc cuûa caùc vaên só Vieät Nam thôøi xöa coøn löu laïi khoâng ai chaúng bieát quyeån "Ñoaïn Tröôøng Taân Thanh" cuûa Nguyeãn Du, quyeån "Cung Oaùn Ngaâm Khuùc" cuûa OÂn Nhö Haàu laø hai taùc phaåm noåi tieáng nhaát. Chuùng ta thöû xeùt qua hai taùc phaåm naày xem chòu aûnh höôûng Phaät giaùo nhieàu ít. Loái duïng ngöõ trong "Cung oaùn ngaâm khuùc", OÂn Nhö Haàu ñaõ kheùo duøng danh töø nhaø Phaät toâ ñieåm cho vaên chöông oâng theâm ñaäm neùt sieâu thoaùt linh hoaït. Ñeå dieãn taû thaân phaän con ngöôøi laø khoå ñau, beøo boït, oâng duøng:

Goùt danh lôïi buøn pha saéc xaùm,

Maët phong traàn naéng raùm muøi daâu,

Nghó theá phuø theá maø ñau,

Boït trong "beå khoå", beøo ñaàu "beán meâ".

Trong kinh Phaät, khi giaûi baøy noãi khoå ñau voâ taän cuûa chuùng sanh thöôøng hình dung baèng "khoå haûi" (beå khoå). Nhöng caùi khoå aáy töø ñaâu maø ra, voán töø choã meâ laàm phaùt xuaát hay töø voâ minh sinh khôûi. Choã meâ laàm aáy ñöôïc hình dung baèng "meâ taân" (beán meâ). Nhö theá, danh töø beå khoå, beán meâ cuûa Phaät giaùo ñaõ giuùp cuï OÂn Nhö dieãn taû thaáu ñaùo noãi khoå ñau cuûa kieáp ngöôøi.

Chaúng nhöõng kieáp ngöôøi laø ñau khoå chaäp choàng, maø coøn côn voâ thöôøng ñuoåi ngaët. Töø ngoaïi caûnh ñeán con ngöôøi luùc naøo cuõng raép ranh tan hoaïi. Naøo hoa, coû, nuùi, soâng vaø ñaù ñeàu chung chòu moät luaät voâ thöôøng.

Hình moäc thaïch vaøng kim oá coå,

Saéc caàm ngö uû ruõ eâ phong,

Tieâu ñieàu nhaân söï ñaõ xong,

Sôn haø cuõng aûo, coân truøng cuõng hö.

Caàu theäâ thuûy ngoài trô coå ñoä

Quaùn thu phong ñöùng ruõ taø huy

Phong traàn ñeán caû sôn kheâ,

Tang thöông ñeán caû hoa kia coû naøy,

Tuoàng huyeãn hoùa ñaõ baøy ra ñaáy,

Kieáp phuø sinh troâng thaáy maø ñau.

Traêm naêm coøn coù gì ñaâu ?

Chaúng qua moät naám coû khaâu xanh rì…

Cuï OÂn Nhö ñaõ dieãn taû roõ raøng khuùc chieát ñaïo lyù voâ thöôøng baèng moät böùc tranh ñaày maøu saéc. Ñaù tuy cöùng chaéc vaãn bò gioù söông baøo moøn buùa moûng. Nhöõng caây coå thuï röôøm raø vöôn mình treân ñænh nuùi cao, töôûng ñöôïc soáng vónh vieãn, ñaâu ngôø traû qua nhöõng côn möa sa, naéng taùp daàn daàn laù heùo caønh khoâ, roài ñeán ngaøy taøn luïi. Ñaøn chim bay cao vuùt treân khoâng trung, baày caù laën saâu döôùi ñaùy bieån vaãn khoâng khoûi uû eâ khi möa chieàu gioù sôùm. Nhìn laïi kieáp ngöôøi thöïc moûng manh taïm bôï, tuy noùi raèng traêm naêm maø nhôù laïi chæ thaáy naám moà coû moïc xanh rì.

Nhaân sinh vaø vuõ truï ñaõ voâ thöôøng khoå ñau nhö theá, coøn gì maø khoâng ñem mình vaøo cöûa Phaät ñeå döùt saïch thaát tình luïc duïc, khôi saùng ngoïn ñuoác trí tueä, vöôït khoûi kieáp luaân hoài.

Thaø möôïn thuù tieâu dao cöûa Phaät,

Moái thaát tình quyeát döùt cho xong.

Ña mang chi nöõa ñeøo boøng,

Vui gì theá söï maø mong nhaân tình,

Laáy gioù maùt traêng thanh keát nghóa.

Möôïn "hoa ñaøm", "ñuoác tueä" laøm duyeân.

Thoaùt traàn moät goùt thieân nhieân,

Caùi thaân ngoaïi vaät laø tieân trong ñôøi.

Hoa Ñaøm noùi ñuû laø hoa Öu Ñaøm, teân moät thöù hoa quyù ôû AÁn Ñoä. Ñuoác tueä laø ngoïn ñuoác trí tueä. Phaät ví duï trí tueä con ngöôøi moät khi phaùt sanh, chaúng khaùc naøo ngoïn ñuoác saùng ñöa ngöôøi ra khoûi choã meâ laàm. Cuï OÂn Nhö ñaõ trình baøy ñaày ñuû kieáp ngöôøi laø ñau khoå, nhaân sinh laø voâ thöôøng, tu haønh laø thoaùt tuïc. Qua nhöõng yù nghóa ñoù khieán ta lieân töôûng ñeán tam phaùp aán cuûa Phaät giaùo laø voâ thöôøng, khoå, voâ ngaõ. Trieát lyù quyeån "Cung oaùn ngaâm khuùc' töùc laø trieát lyù Phaät giaùo. Nhöng Cuï chæ nhìn veà maët tieâu cöïc cuûa Phaät giaùo, neân chi lôøi vaên ñöôïm veû bi ñaùt. Neáu chuùng ta nhìn veà maët tích cöïc thì trong caùi voâ thöôøng ñaõ saün caùi thöôøng, trong caùi khoå ñaõ chöùa maàm laïc, trong caùi voâ ngaõ vaãn coù caùi ngaõ. Tuy nhieân, chuùng ta phaûi thöøa nhaän cuï OÂn Nhö ñaõ taøi tình duøng danh töø, yù nghóa cuûa Phaät giaùo moät caùch tuyeät xaûo.

Ñeán cuï Nguyeãn Du trong quyeån Ñoaïn Tröôøng Taân Thanh ñaõ aùp duïng lyù nghieäp baùo cuûa Phaät giaùo moät caùch trieät ñeå. Hình aûnh Ñaïm Tieân hieän veà laø caùi boùng ngaõ tröôùc cuûa con ngöôøi Thuùy Kieàu. Nhöõng linh caûm baùo tröôùc ñeàu laø hieän hình cuûa tieàn nghieäp. Nhöng nghieäp khoâng phaûi baát khaû chuyeån, cho neân "coù trôøi maø cuõng taïi ta". Ta haõy nghe lôøi sö Tam Hôïp giaûi baøy:

Sö raèng: "Phuùc hoïa ñaïo trôøi,

Coäi nguoàn cuõng bôûi loøng ngöôøi maø ra.

Coù trôøi maø cuõng taïi ta,

Tu laø coäi phuùc, tình laø daây oan…"

Sö raèng: "Song chaúng heà chi,

Nghieäp duyeân "caân laïi nhaéc ñi" coøn nhieàu !

Xeùt trong toäâi nghieäp Thuùy Kieàu,

Maéc ñieàu tình aùi, khoûi ñieàu taø daâm.

Laáy tình thaâm, traû tình thaâm,

Baùn mình ñaõ ñoäng hieáu taâm ñeán trôøi.

Haïi moät ngöôøi, cöùu muoân ngöôøi,

Bieát ñöôøng khinh troïng, bieát lôøi phaûi chaêng.

Thöûa coâng ñöùc aáy ai baèng ?

Tuùc khieân ñaõ röûa laâng laâng saïch roài.

Phaät giaùo khoâng thöøa nhaän coù oâng Trôøi thöôûng ngöôøi laøm phuùc, phaït ngöôøi gaây toäi, maø taát caû ñeàu qui veà nôi "nghieäp". Chuùng ta taïo nghieäp aùc seõ bò quaû baùo aùc. Nhö mình cöùu giuùp ngöôøi, ñöôïc ngöôøi ñeàn ôn laïi, mình chöôûi maéng ñaùnh ñaäp ngöôøi, bò ngöôøi ñaùnh ñaäp laïi, khoâng coù oâng Trôøi naøo chen vaøo ñoù caû. Quaû baùo ñau khoå chuùng ta hieän chòu ñaây, laø do nghieäp xöa ñaõ taïo. Nghieäp ñaõ do mình taïo thì traùch trôøi, oaùn ngöôøi thaät laø vieäc ngôù ngaån. Loøng laønh laø ñoäng cô taïo neân coäi phuùc, chæ coù loøng laønh môùi thaät laø ñaùng quyù troïng. Duø ai coù taøi khuynh ñaûo Trôøi ñaát maø thieáu loøng laønh, aâu cuõng laø vieäc chuoác tai mang vaï maø thoâi. Ñeå thaáy ñaày ñuû yù nghóa naày, ta haõy nghe boán caâu keát luaän cuûa cuï Nguyeãn Du:

Ñaõ mang laáy nghieäp vaøo thaân,

Cuõng ñöøng traùch laãn trôøi gaàn trôøi xa.

Thieän caên voán taïi loøng ta,

Chöõ taâm kia môùi baèng ba chöõ taøi.

Chæ caàn boán caâu choùt naày, thi haøo Nguyeãn Du keát thuùc töôøng taän yù nghóa "nghieäp baùo". Chöõõ Trôøi ôû ñaây duøng ñeå chæ lyù thieân nhieân, hay noùi khaùc ñi laø chæ nhaân quaû baùo öùng. Khoâng moät ngöôøi naøo chöa giaûi thoaùt maø khoâng bò chi phoái bôûi lyù thieân nhieân hay luaät nhaân quaû baùo öùng aáy.

Nhö theá, thi haøo Nguyeãn Du ñaõ chòu aûnh höôûng Phaät giaùo raát saâu ñaäm. Vaø lôøi khuyeân choùt cuûa Nguyeãn Du thöïc laø nhöõng lôøi giaûng ñaïo thaám thía.

Sau naày, thi só Chu Maïnh Trinh ñaõ caûm höùng khi ñi vaõn caûnh nuùi Höông tích. Thi só hoï Chu duøng ngoïn buùt veõ khung caûnh lung linh huyeàn aûo cuûa nuùi röøng khe suoái, ñöôïm nhuaàn tinh thaàn Phaät giaùo:

Thoû theû röøng mai chim cuùng traùi,

Löõng lôø khe yeán caù nghe kinh.

Thoaûng beân tai moät tieáng chaøy kình,

Khaùch tang haûi giöït mình trong giaác moäng.

Chim cuõng ñi haùi traùi cuùng Phaät. Caù loäi löõng lôø trong khe hình nhö ñang say nghe tieáng kinh keä. Con ngöôøi ñang ñaém meâ danh lôïi, chôït nghe tieáng hoàng chung ngaân vang, söïc tænh cuoäc ñôøi laø aûo moäng. Thöïc laø ñeïp ñeõ vaø cao quyù laøm sao !

Ñeán moät vaên haøo noåi danh trong laøng aùo muõ, ñaõ töøng leân voi xuoáng choù, töøng traûi muøi taân khoå, vinh quang laø Nguyeãn Coâng Tröù. Nhaân sinh quan cuûa oâng laø höôûng laïc. Theá maø oâng vaãn chòu aûnh höôûng ít nhieàu Phaät giaùo. Ta haõy ñoïc moät ñoaïn trong baøi chöõ NHAØN cuûa oâng.

 …Thoaït sinh ra thì ñaø khoùc choùe ?

Traàn coù vui sao chaúng cöôøi khì ?

Khi hæ laïc, khi aùi oá, luùc saàu bi,

Chöùa chæ laém moät baàu nhaân duïc…

Theá laø oâng chaáp nhaän thuyeát "nhaân sinh ña khoå" cuûa Phaät giaùo. Chaúng nhöõng oâng chaáp nhaän, maø oâng coøn töï xem laø moät trieát lyù cuûa oâng, ñaùng ñöôïc oâng ñem ra phoâ dieãn. Chính trong baøi "Vònh nhaân sinh quan", oâng ñaõ trình baøy roõ raøng yù naày.

…Ôi nhaân sinh laø theá aáy,

Nhö boùng ñeøn, nhö maây noåi, nhö gioù thoåi, nhö chieâm bao.

Ba möôi naêm höôûng thuï bieát chöøng naøo ?

Vöøa tænh giaác noài keâ chöa chín…

Kieáp ngöôøi sôû dó chaùn ngaùn khoå ñau vì noù laø voâ thöôøng giaû aûo. Môùi treû ñoù boãng lieàn giaø ñoù, môùi gaëp ñaây boãng phaûi chia lìa, vöøa thaáy ñoù chôït lieàn maát ñoù. AÁy laø nhöõng aûnh töôïng, nhöõng ñau buoàn nhaát cuûa con ngöôøi. Vaên haøo Nguyeãn Coâng Tröù ñaõ nhìn thaáy "nhaân sinh ña khoå" laø vì nhaân sinh voâ thöôøng. Ñoù laø thuyeát lyù caên baûn cuûa Phaät giaùo. Gaàn chuùng ta hôn, thi só Haøn Maëc Töû, moät thi só nhieàu ñau khoå nhaát. Thi só veõ caûnh bieät ly coâ quaïnh, nöôùc maét rôi khoâng bieát soá muoân öùc naøo, qua nhöõng lôøi thô:

Maây veõ haèng haø sa soá leä,

Laø nguoàn ly bieät giöõa coâ ñôn.

ÔÛ ñaây, chuùng ta thaáy töø ngöõ Haèng haø sa soá ñöôïc duøng moät caùch eâm dòu linh ñoäng trong thi vaên.

Ngoaøi ra, coøn bieát bao nhieâu taùc phaåm maø töø ngöõ vaø tinh thaàn Phaät giaùo baøng baïc trong aáy. Coù theå noùi Phaät giaùo laø nguoàn caûm höùng trong thi vaên Vieät Nam. Bôûi vì nhöõng caûnh nuùi non thanh u tòch mòch laø caûnh cuûa thieàn moân, tieáng troáng sôùm, gioïng chuoâng chieàu ñaäp maïnh vaøo caûm quan cuûa thi só. Maét troâng thaáy caûnh neân thô, tai nghe eâm dòu khieán loøng thi só traøn treà caûm höùng.

D. KIEÁN TRUÙC

Tinh thaàn Phaät giaùo laø tinh thaàn khoâng coá chaáp, khoâng ñoùng khung trong moät hình thöùc coá ñònh. Phaät giaùo bieát roõ moãi chuùng sanh ñeàu coù taâm töôûng yù nghó khaùc nhau., Khoâng theå baét buoäc hoï ñoàng nhaát vôùi nhau, khi nghieäp löïc cuûa moãi ngöôøi coøn khaùc bieät. Töøng caù nhaân vaãn sai bieät theo nghieäp löïc cuûa mình, huoáng laø moãi daân toäc, phong tuïc taäp quaùn laøm sao gioáng heät nhau ñöôïc. Ñöùng veà phöông dieän kheá cô, Phaät giaùo du nhaäp vaøo ñòa phöông naøo, tuøy daân toäc tính cuûa ñòa phöông aáy, söï kieán thieát chuøa chieàn phaûi thích öùng vôùi daân toäc ñoù.

Cho neân, nhöõng ngoâi chuøa ôû Trung Hoa hình thöùc ñaëc bieät Trung Hoa. Ngoâi chuøa ôû Nhaät Boån hình thöùc hoaøn toaøn Nhaät Boån. Ngoâi chuøa ôû Thaùi Lan, Mieân… Hình thöùc haún laø Thaùi Lan. Mieân. Ngoâi chuøa Vieät Nam thì thöïc söï laø Vieät Nam. Troâng qua nhöõng ngoâi chuøa thôø Phaät, ôû moãi nôi ñeàu coù kieåu khaùc bieät nhau. Coù ngöôøi cho ñoù laø tính caùch voâ toå chöùc cuûa Phaät giaùo. Theo quan nieäm cuûa toâi, ñoù laø ñaëc tính cuûa Phaät giaùo: toân troïng tinh thaàn daân toäc, gaàn guõi quaàn chuùng, thích öùng nhaân taâm. Phaät giaùo ñeán ñaâu chæ giuùp cho vaên hoùa xöù aáy ñöôïc phong phuù, khoâng baét buoäc xöù aáy leä thuoäc vaên hoùa Phaät giaùo. Vì theá, daân toäc Vieät Nam chæ muoán Vieät Nam hoùa Phaät giaùo, chôù khoâng ñeå Phaät giaùo hoùa Vieät Nam. Loái kieán truùc nhöõng ngoâi chuøa coå ôû Vieät Nam phoái hôïp tinh thaàn daân toäc cuøng tinh thaàn Phaät giaùo laøm moät. Ngoâi chuøa ñoäc ñaùo nhaát ôû Vieät Nam xaây caát thôøi cuûa Lyù Thaùi Toân teân "chuøa Moät Coät" hay "chuøa Dieân Höïu". Söû cheùp "Ñaïi Baûo nguyeân nieân taïo Dieân Höïu töï. Sô Ñeá moäng Quan AÂm Phaät toïa Lieân Hoa ñaøi daãn Ñeá ñaêng ñaøi. Caäp giaùc ngöõ quaàn thaàn, hoaëc dó vi baát töôøng ! Höõu Taêng Thieàn Tueä khuyeán Ñeá taïo töï laäp thaïch truï vu ñòa trung, Caàu Quan AÂm Lieân Hoa ñaøi vu kyø thöôïng nhö moäng trung sôû kieán, Taêng ñoà toaøn nhieãu tuïng kinh Dieân Thoï coá danh Dieân Höïu".

(Ñaïi Vieät Söû Kyù toaøn thö 9,11,37)

"Naêm 1049 döïng chuøa Dieân Höïu, töùc chuøa Moät Coät. Nguyeân vua moäng thaáy Phaät Baø Quan AÂm ngoài treân ñaøi sen, ñeán daét vua leân ñaøi. Luùc tænh vua keå chuyeän laïi, trieàu thaàn cho laø ñieàm gôû. Sö Thieàn Tueä khuyeân xaây chuøa, döïng moät coät ñaù giöõa hoà, ñaët ñaøi sen töôïng Quan AÂm ôû treân nhö ñaõ thaáy trong moäng. Taêng ñoà ñi voøng quanh ñaøi, tuïng kinh ñeå caàu cho vua soáng laâu, cho neân coù teân laø Dieân Höïu". (Nguyeãn Ñaêng Thuïc dòch) Caùch kieán thieát ngoâi chuøa Dieân Höïu theá naøo, chuùng ta haõy ñoïc theâm ñoaïn vaên sau ñaây:

Theo bia "Suøng Thieän Dieân Linh" döïng naêm 1122 ôû nuùi Long Ñoäi, tænhHaø Nam: "ÔÛ vöôøn Taây Caám, döïng chuøa Dieân Höïu. Theo daáu cuõ theâm yù môùi cuûa nhaø vua, taïc hoà Linh Chieåu. Treân hoà döïng leân moät coät ñaù, treân coät ñaù nôû moät boâng sen nghìn caùnh, treân boâng sen laïi gaùc moät toøa ñieän töôïng Phaät vaøng. Chung quanh hoà coù haønh lang bao vaây, töôøng veõ. Ngoaøi haønh lang laïi coù hoà Khang Bích boïc boán beà, moãi beà coù thoâng ra ngoaøi saân, trong saân, keá ñaàu caàu ôû tröôùc chuøa coù döïng hai thaùp lôùn, lôïp ngoùi söù".

(Lyù Thöôøng Kieät, 9-11, trang 415 cuûa Hoaøng Xuaân Haõn)

Trong quyeån Vaên minh Vieät Nam, Leâ Vaên Sieâu noùi loái kieán truùc thaønh Thaêng Long, coù ñeà caäp ñeán chuøa Moät coät nhö sau:

"Tieän ñaây, laïi noùi luoân ñeán chuøa Nhaát Truï. Coù leõ chuøa naøy cuõng do cuøng moät kieán truùc sö kieán taïo neân. Bôûi quy moâ kieán truùc chuøa cuõng theo ñuùng moät tinh thaàn nhö ñaõ noùi: Thaùi cöïc sinh Löôõng nghi, Löôõng nghi sinh Töù töôïng, Töù töôïng sinh Baùt quaùi, Baùt quaùi bieán hoùa voâ cuøng. Nhöng ñaëc bieät laø toaøn theå ngoâi chuøa laïi quan nieäm theo hình theå boâng sen, caém chaân ôû döôùi ñaát buøn (coät) vaø leân ñeán treân thì to ra nhö hình buùp hoa. Maùi ôû treân thôøi môû ra laøm hai, xuoáng töøng döôùi laø boán maùi vaø xuoáng töøng döôùi nöõa laø taùm maùi troâng ra taùm höôùng. Chuøa ñaët ôû ngay beân noäi ñieän".

(Vaên minh Vieät Nam, trang 82-83)

Moät coâng trình kieán truùc quyù baùu ñaùng löu laïi muoân naêm, moät quoác baûo cuûa Vieät Nam, maø ñaõ bò boïn phi daân toäc phaù hoaïi trong thôøi chieán naøy, thöïc ñaùng traùch vaø ñaùng tieác !

Ngoaøi ngoâi chuøa ñoäc ñaùo treân, taát caû ngoâi chuøa khaùc ñeàu kieán thieát theo moät quan nieäm daân toäc vaø Phaät giaùo. Coù ñi ra Hueá, chuùng ta seõ thaáy caùc ngoâi chuøa Linh Muï, Taây Thieân, Baùo Quoác, Töø Hieáu v.v… khoâng khaùc ñieänThaùi Hoøa trong thaønh noäi bao nhieâu. Hinh thöùc ba gian, naêm gian hai chaùi, maùi cong… chöùa ñaày tinh thaàn daân toäc.

Tuy nhieân, gaàn ñaây coù nhöõng ngoâi chuøa hoaëc ngöôøi ñöùng ra xaây caát khoâng nhaän thöùc ñöôïc tinh thaàn daân toäc, hoaëc chaïy huøa theo loái kieán truùc Taây phöông khieán nhöõng ngoâi chuøa aáy lai caên moät caùch ñaùng thöông ! Coù khi ñeán ngoâi chuøa maø chuùng ta khoâng theå töôûng töôïng ñoù laø chuøa, töôûng chöøng ngoâi bieät thöï caát theo kieåu môùi.

E. ÑIEÂU KHAÉC, HOÄI HOÏA

Neáu pheâ bình myõ thuaät veà ngaønh ñieâu khaéc, hoäi hoïa chung cuûa daân toäc Vieät Nam, chuùng toâi khoâng ñuû khaû naêng laøm vieäc aáy. Nhöng nhìn rieâng veà hình töôïng tranh aûnh Phaät giaùo, chuùng toâi coù nhöõng nhaän xeùt sau ñaây:

1. TINH THAÀN DAÂN TOÄC

Tinh thaàn ñieâu khaéc, hoäi hoïa cuõng nhö tinh thaàn kieán truùc, nghóa laø phoái hôïp tinh thaàn Phaät giaùo vôùi tinh thaàn daân toäc. Söï phoái hôïp naày theå hieän cuï theå qua hình töôïng Ñöùc Phaät hay chö vò Boà Taùt. Ñöùc Thích Ca laø vò Hoaøng töû AÁn Ñoä ñi tu, sau naày thaønh Phaät. Nhö vaäy, töôùng maïo Ngaøi nhaát ñònh laø töôùng maïo ngöôøi AÁn Ñoä, neáu taïc töôïng hay hoïa aûnh Ngaøi phaûi gioáng ngöôøi AÁn môùi ñuùng vôùi hình töôïng thaät cuûa Ngaøi. Nhöng nhìn vaøo taát caû töôïng Phaät thôø ôû vieät Nam, Trung Hoa… taïi caùc ngoâi chuøa coå, chuùng ta khoâng tìm thaáy daùng ñieäu naøo gioáng ngöôøi AÁn Ñoä, maø thaáy in heät ngöôøi Vieät Nam, ngöôøi Trung Hoa… Loái ñieâu khaéc aáy, gaàn ñaây coù moät soá ngöôøi cho laø sai söï thaät. Ñoù laø thaùi ñoä caâu chaáp leä thuoäc vaøo hình thöùc. Tinh thaàn Phaät giaùo laø tinh thaàn voâ ngaõ. Ñöùc Phaät khoâng thöøa nhaän Ngaøi laø ngöôøi rieâng cuûa xöù AÁn Ñoä, maø laø oâng Thaày daãn ñöôøng cuûa Tam giôùi (tam giôùi chi ñaïo sö). Ngöôøi Phaät töû khoâng thaáy Ngaøi laø oâng cha rieâng cuûa moät nöôùc, maø coâng nhaän Ngaøi laø oâng cha laønh chung caû boán loaøi (töù sanh chi töø phuï). Ñaõ thaáy Phaät laø oâng cha chung cuûa chuùng sanh, thì chuùng ta laø ngöôøi Vieät Nam dó nhieân phaûi thaáy Ñöùc Phaät laø ngöôøi Vieät Nam; ngöôøi Trung Hoa, Nhaät Boån phaûi thaáy Ñöùc Phaät laø ngöôøi Trung Hoa, Nhaät Boån. Neáu chuùng ta taïc töôïng Phaät in heät ngöôøi Aán Ñoä, ñoù laø phaûn boäi tö töôûng cuûa Ngaøi vaø cuõng phaûn boäi tinh thaàn daân toäc Vieät Nam. Nghóa laø ñaõ khoâng ñem vaên hoùa Phaät giaùo laøm giaøu cho vaên hoùa Vieät Nam, ngöôïc laïi baét vaên hoùa Vieät Nam noâ leä vaên hoùa Phaät giaùo. Ñeán töôïng caùc vò Boà Taùt cuõng theá. Nhö töôïng Boà Taùt Quan Theá AÂm, thöïc laø moät göông maët töø bi cuûa moät baø meï hieàn Vieät Nam.

2. TINH THAÀN PHAÄT GIAÙO

Nhöõng cöû chæ trong hình töôïng Phaät bieåu loä trung thaønh tinh thaàn Phaät giaùo. Coù theå ñôn cöû moät vaøi chæ laøm tyû duï. Nhìn vaøo töôïng Ñöùc Phaät Thích Ca, thaáy caëp maét Ngaøi ñaêm chieâu nhìn xuoáng, khieán chuùng ta töï nghó : Taïi sao coù daùng ñieäu naày? Bôûi vì Phaät giaùo chuû tröông thuyeát nhôn duyeân hay nhôn quaû, cho neân khoâng coù moät ñieàu gì xaûy ra maø khoâng coù nguyeân nhaân hay duyeân côù. Nhöõng nguyeân nhaân vaø duyeân côù aáy ñeàu phaùt xuaát töø baûn thaân chuùng ta. Muoán tìm hieåu thaáu ñaùo nguyeân nhaân vaø duyeân côù ñoù, phaûi caên cöù vaøo taâm töôûng, ngoân ngöõ vaø haønh ñoäng cuûa chuùng ta. Boû ta maø tìm kieám beân ngoaøi, Ñöùc Phaät cho ñoù laø suy xeùt sai laàm, leäch laïc (taø kieán). Phaûi nhìn thaúng vaøo chuùng ta, phaûi quaùn saùt laïi noäi taâm cuûa mình, moät khi thaáy roõ roài thì moïi vieäc ñeàu hieåu bieát töôøng taän, hoaëc noùi caùch khaùc laø ñöôïc giaùc ngoä. Muoán quan saùt noäi taâm mình, dó nhieân caëp maét phaûi ñaêm chieâu ngoù xuoáng. Toùm laïi, caëp maét Phaät ngoù xuoáng noùi leân giaùo lyù ñaïo Phaät laø giaùo lyù "noäi quan".

Quaùn saùt noäi taâm ñeå thaáu ñaït moïi nguyeân nhaân phaùt xuaát nôi mình, ñoù laïi thaùi ñoä tieâu cöïc töï giaùc, töï ngoä. Ñoái vôùi xaõ hoäi, Phaät giaùo coøn coù thaùi ñoä tích cöïc giaùc tha vaø ñoä tha. Cho neân nhìn vaøo töôïng Phaät Di Ñaø phoùng quang, chuùng ta thaáy töôïng ñöùng thaúng, moät tay kieát aán cam loà, moät tay duoãi xuoáng phoùng quang. Phaät giaùo nhaän xeùt chuùng sanh coøn trong voøng traàm luaân muoân vaøn ñau khoå, chaúng khaùc naøo nhöõng keû ñang ñaém chìm nguïp laën trong bieån caû. Cöû chæ duoãi tay xuoáng cuûa Ñöùc Phaät ñeå noùi leân yù nghóa, Ngaøi luùc naøo cuõng saün saøng ñöa tay cöùu vôùt taát caû chuùng sanh. Tinh thaàn ñoä tha cuûa ñaïo Phaät bieåu loä raát ñaày ñuû trong cöû chæ aáy.

Ñeán töôïng Boà Taùt Quan Theá AÂm, tay traùi caàm bình Thanh tònh ñöïng nöôùc cam loà, tay naët caàm caønh Döông lieãu ñeå nhuùng nöôùc cam loà röôùi xuoáng chuùng sanh. Ñöùc Quan Theá AÂm laø hình aûnh moät baø meï hieàn cuûa taát caû chuùng sanh. Ngaøi luùc naøo cuõng nguyeän deïp heát ñau khoå (loøng bi) ñem moïi an vui (loøng töø) laïi cho chuùng sanh. Nöôùc cam loà ñeå töôïng tröng loøng töø bi cuûa Ngaøi. Noù coù coâng duïng röôùi taét ngoïn löûa phieàn naõo ñang böøng chaùy trong taâm chuùng sinh, vaø ñem laïi söï thanh löông an tònh cho moïi loaøi. Noù khoâng ñoùng khung trong moät hình thöùc vuoâng, troøn, khoâng coá ñònh trong caù theå loûng, cöùng, tuøy hoaøn caûnh, tuøy taâm nieäm chuùng sinh lieàn theo ñoù öùng hieän cöùu ñoä. Loøng töø bi thaät laø meânh moâng, baùt ngaùt khoâng theå löôøng, khoâng theå bieát heát ñöôïc.

Ñoù laø phaùc hoïa vaøi neùt ñieâu khaéc, hoäi hoïa hình töôïng Phaät, Boà Taùt, noùi leân tinh thaàn Phaät giaùo moät caùch cuï theå. Chuùng ta coù theå nhôn ñaây coù nhöõng nhaän xeùt toång quaùt veà ñieâu khaéc chöùa ñöïng ñaày ñuû tinh thaàn Phaät giaùo.

3. PHAÄT GIAÙO GIUÙP NGAØNH ÑIEÂU KHAÉC, HOÄI HOÏA VIEÄT NAM SÔÙM PHAÙT TRIEÅN.

Chuùng ta khoâng theå choái caõi ñöôïc nhöõng hình aûnh ñieâu khaéc trong caùc hang ñoäng xöa kia löu laïi, nhöõng coát töôïng tìm ñöôïc hieän coøn giöõ trong Baûo taøng vieän Quoác gia, ña soá laø hình aûnh Phaät giaùo vaø coát töôïng Phaät, Boà Taùt. Bao nhieâu ñoù cuõng ñuû minh chöùng nhôø aûnh höôûng Phaät giaùo maø nghaønh ñieâu khaéc, hoäi hoïa Vieät Nam sôùm ñöôïc phaùt trieån.

*