TUØY DUYEÂN NHI BAÁT BIEÁN

Giaûng taïi chuøa Vieät Nam - Hoa Kyø - 2000

Ñeán chuøa Vieät Nam laàn naøy, nhìn thaáy chuøa khang trang, chuùng toâi raát vui möøng. Ngöôøi Vieät Nam chuùng ta ñaõ xa queâ höông ñi nôi khaùc, maø bieát chung löng ñaáu caät ñeå gaày döïng neàn ñaïo phaùp ôû nöôùc ngöôøi ñöôïc toát ñeïp, ñoù laø ñieàu raát ñaùng taùn thaùn.

Ñeà taøi toâi giaûng hoâm nay laø Tuøy duyeân nhi baát bieán, hoaëc ngöôïc laïi Baát bieán nhi tuøy duyeân.

Treân phöông dieän truyeàn baù chaùnh phaùp, chö Toå raát saùng suoát. Caùc ngaøi thaáy ñöôïc töøng trình ñoä, töøng taâm tö cuûa moïi ngöôøi, neân söï truyeàn baù cuûa caùc ngaøi heát söùc linh ñoäng. Nhìn theo chieàu daøi lòch söû cuûa Phaät giaùo, chuùng ta thaáy treân hai möôi laêm theá kyû qua, ñaïo Phaät ñaõ ñi töø AÁn Ñoä daàn daàn sang ñeán Vieät Nam. Nhìn theo chieàu roäng khoâng gian, Phaät giaùo ñaõ truyeàn baù gaàn nhö khaép caû naêm chaâu. Nhö vaäy, treân phöông dieän truyeàn baù, ñaïo Phaät coù bò va chaïm vôùi nhöõng taäp tuïc, tö töôûng, hoaëc yù nieäm khaùc nhau khoâng? Neáu va chaïm vôùi nhöõng ñieàu ñoù thì ñaïo Phaät seõ linh ñoäng nhö theá naøo? Thieát nghó haøng taêng só chuùng ta caàn phaûi bieát vaø coù boån phaän noùi roõ cho quí Phaät töû hieåu veà nhöõng ñieàu naøy. Neáu khoâng thì chuùng ta khoâng hieåu gì veà ñaïo Phaät.

Tröôùc heát toâi noùi veà söï truyeàn baù cuûa ñaïo Phaät. Ñaïo Phaät khi truyeàn baù treân theá giôùi, khoâng theå naøo traùnh khoûi nhöõng va chaïm treân. Töø ñoù maø chuùng ta phaùt hieän ra hoaëc khuyeát ñieåm, hoaëc öu ñieåm treân böôùc ñöôøng hoaèng phaùp caùc nhaø truyeàn giaùo.

Veà khuyeát ñieåm, töø khi ñöùc Phaät ra ñôøi, truyeàn ñaïo, cho tôùi sau Phaät nhaäp Nieát-baøn moät hai theá kyû ñaàu, kinh ñieån ñöôïc kieát qua hai laàn, ñeàu ñi thaúng vaøo ñöôøng loái chaùnh yeáu cuûa ñöùc Phaät daïy. Ñöùc Phaät luoân luoân nhaéc moïi ngöôøi ñeán vôùi ñaïo Phaät ñeå thaáy, chôù khoâng phaûi ñeán ñeå tin. Nhöng ñaùng buoàn thay, ngaøy nay Phaät töû ñeán vôùi ñaïo Phaät ñeå tin, chôù khoâng chòu ñeán ñeå thaáy. Ñoù laø ñieàu ñaùng buoàn.

Phaät laø baäc giaùc ngoä vieân maõn. Söï giaùc ngoä cuûa Ngaøi laø do tu haønh maø ñöôïc. Töï giaùc ngoä roài, Ngaøi ñem ñaïo giaùc ngoä aáy truyeàn baù cho moïi ngöôøi, neân môùi coù ñaïo Phaät. Nhö vaäy noùi ñeán ñaïo Phaät laø noùi ñeán trí tueä. Neáu laø trí tueä thì ñeán vôùi ñaïo Phaät ñeå thaáy, ñeå hieåu, chôù khoâng phaûi ñeán ñeå tin. Nhöng ngaøy nay Phaät töû laïi queân ñieàu ñoù, chæ tin Phaät, laïy Phaät, caàu Phaät ban cho ñuû thöù heát.

Khi hoûi ñeán giaùo lyù Phaät daïy, chuùng ta khoâng hieåu, chæ bieát raèng laïy Phaät coù phöôùc. Nhö vaäy thì roõ raøng chuùng ta ñeán vôùi ñaïo Phaät baèng loøng tin. Neáu ñeán baèng loøng tin laø ñaõ ngöôïc laïi vôùi ñaïo Phaät roài. Phaät töû qui y Phaät, laø ñeä töû Phaät, ñeä töû cuûa baäc giaùc ngoä; maø con chaùu khoâng giaùc chuùt naøo heát. Thaät laø ñaùng buoàn!

Chính vì ñaïo Phaät laø ñaïo trí tueä, neân vieäc truyeàn baù ñaïo Phaät trong thôøi ñöùc Phaät coøn taïi theá vaø sau khi Ngaøi nhaäp dieät raát deã. Vì sao? Vì nhôø duøng trí tueä cho neân töø ñöùc Phaät cho ñeán caùc vò Thaùnh ñeä töû ñeàu laáy giaùc ngoä laøm ñaàu. Roài cuõng töø trí tueä ñöùc Phaät nhìn thaáy, bieát roõ caên cô cuûa moïi ngöôøi, neân Ngaøi giaùo hoùa raát thích hôïp. Caùc vò ñeä töû cuûa Ngaøi cuõng vaäy, do chöùng ñöôïc A-la-haùn neân bieát ñöôïc taâm tö nguyeän voïng cuûa ngöôøi, ñeán ñaâu caùc ngaøi daïy cuõng ñuùng, neân Phaät phaùp höng thaïnh. Chæ coù veà sau naøy, ngöôøi tu ít chöùng ñaïo, khoâng ñuû phöông tieän ñeå giaùo hoùa chuùng sanh, neân söï cao sieâu cuûa ñaïo Phaät ít ngöôøi thaáy ñöôïc. Vì theá ñaïo Phaät cuõng khoâng ñöôïc phoå caäp trong moïi giôùi.

Nhö trong kinh Baùt Ñaïi Nhaân Giaùc, töùc Taùm ñieàu giaùc ngoä cuûa baäc ñaïi nhaân, nhöõng caâu ñaàu laø:

Ñeä nhaát giaùc ngoä

Theá gian voâ thöôøng

Quoác ñoä nguy thuùy

Töù ñaïi khoå khoâng

Nguõ aám voâ ngaõ

Laøm sao ñaàu oùc treû hieåu noåi! Theá gian voâ thöôøng laø sao? Lôùp treû naêm möôøi tuoåi nghe noùi nhöõng chuyeän ñaâu ñaâu treân trôøi treân maây, nhö vaäy chuùng coù chòu ñi chuøa khoâng? Roài ngöôøi giaø, ngöôøi doát cuõng khoâng hieåu bieát gì caû. Ñoù laø khuyeát ñieåm lôùn cuûa nhöõng vò mang traùch nhieäm truyeàn giaùo cuûa ñaïo Phaät. Mình truyeàn baù maø ngöôøi ta khoâng hieåu thì laøm sao truyeàn ñöôïc?

Ñeán theá kyû thöù saùu, kinh Di-ñaø ra ñôøi raát thích hôïp vôùi caên cô cuûa nhöõng taàng lôùp treân. Vì tu Tònh ñoä ñôn giaûn, deã tu. Chæ caàn chí taâm nieäm Nam-moâ A-di-ñaø Phaät thì ñöôïc Phaät ñoùn veà Cöïc laïc, khoûi caàn hieåu bieát gì heát. Do ñoù ngöôøi giaø treû con deã hieåu deã tu. Töø ñoù ñaïo Phaät ñeán gaàn vôùi moïi ngöôøi deã daøng. Neáu noùi cao quaù ngöôøi ta khoâng hieåu tôùi, maø ngay caû baûn thaân vò thaày cuõng chöa giaùc ngoä, ñaâu bieát trình ñoä cuûa ngöôøi maø chæ daïy. Theá neân Phaät phaùp chæ ñöôïc giaûng chung chung, ñaâu cuõng khoâng tôùi ñaâu. Nhöng duø sao, tinh thaàn Tònh ñoä ra ñôøi ñaõ boå khuyeát laïi ñöôïc nhöõng ñieåm khoù khaên cuûa Phaät giaùo ôû giai ñoaïn tröôùc.

Ñaïo Phaät khoâng daïy chuùng ta ban aân giaùng hoïa cho ai, bôûi vì ñöùc Phaät khoâng bao giôø ban aân giaùng hoïa. Theá neân Ngaøi ñaõ daïy giaùo lyù nhaân quaû, chuùng ta taïo nhaân theá naøo thì höôûng quaû theá aáy. Ngöôøi taïo nhaân laønh seõ höôûng quaû laønh, taïo nhaân aùc seõ chòu quaû aùc. Laønh döõ ñeàu do mình caû, chôù khoâng ai khaùc coù theå theá ñöôïc. Nhöng nghe nhö vaäy, ngöôøi hoïc ñaïo thaáy nhoïc quaù, phaûi chi Phaät ban cho mình ñôõ moät chuùt.

Hôn nöõa, veà sau coù nhöõng toân giaùo khaùc ra ñôøi, chæ daïy heát söùc giaûn ñôn: Neáu tin vaøo moät Ñaáng toái cao thì Ñaáng toái cao aáy seõ ban ôn cho; coøn khoâng tin thì bò giaùng hoïa. Nghe theá nhöõng ngöôøi quen yeáu ñuoái, yû laïi lieàn chaïy theo ñeå ñöôïc baûo veä yeân oån. Coøn theo Phaät, Phaät baûo mình töï laøm laáy, khoâng cho gì heát neân khoâng thích.

Ñeå boå khuyeát cho phaàn naøy, kinh Ñòa Taïng ra ñôøi, ai loâi thoâi thì rôùt xuoáng ñòa nguïc, bò caét löôõi bò thieâu ñoát, bò vaøo vaïc daàu soâi… Coøn ñeán vôùi Phaät, laøm laønh laùnh döõ thì seõ ñöôïc an nhaøn, ñöôïc sanh leân coõi trôøi höôûng quaû vui thuø thaéng. Töø khi kinh Ñòa Taïng ra ñôøi, nhieàu chuøa veõ tranh Thaäp ñieän Dieâm vöông, hình aûnh thaät laø gheâ rôïn, ai thaáy cuõng rôûn oùc neân raùng tu, khoâng loâi thoâi ñöôïc. Ñoù laø ñaïo Phaät tuøy caên cô chuùng sanh maø coù tinh thaàn raên ñe nhö theá, nhaèm giaùo hoùa hoï trôû veà vôùi chaùnh phaùp. Nhö vaäy ñaïo Phaät môùi coù theå toàn taïi ñöôïc. Cho neân treân phöông dieän truyeàn baù, coù nhöõng ñieåm caàn phaûi linh ñoäng môùi ñöôïc.

Laïi, ñaïo Phaät khoâng quan troïng veà thaàn thoâng. Taïi sao? Bôûi vì ñöùc Phaät daïy chö Taêng tu, khi chöùng quaû A-la-haùn, ñöôïc Luïc thoâng nhöng caám khoâng ñöôïc töï yù duøng thaàn thoâng, tröø khi Phaät cho pheùp. Neáu Phaät nhaäp Nieát-baøn roài, thì phaûi xin pheùp nhöõng vò tröôûng laõo. Caùc vò naøy cho pheùp môùi ñöôïc duøng. Do ñoù ai töï tieän duøng thaàn thoâng xem nhö phaïm giôùi caám.

Moät hoâm, vua Ba-tö-naëc ñeán baïch vôùi Phaät: "Baïch Theá Toân, trong nöôùc con coù moät vuøng daân chuùng thích thaàn thoâng maø khoâng chòu nghe ñaïo lyù. Xin Theá Toân vaän duïng thaàn thoâng khieán cho hoï hoaûng sôï môùi coù theå daïy hoï ñöôïc. " Phaät baûo: "Ta troïng ñaïo thoâng chôù khoâng troïng thaàn thoâng. " Theá laø Ngaøi ñem chaùnh phaùp ñuùng leõ thaät chæ cho moïi ngöôøi ôû ñoù, keát quaû hoï ñeàu ñöôïc Phaät caûm hoùa.

Chaùnh phaùp daïy ñuùng leõ thaät laø chaân lyù; maø chaân lyù laø trí tueä. Neân ñöùc Phaät chæ chuù troïng trí tueä, chôù khoâng chuù troïng thaàn thoâng. Vì vaäy nhöõng ngöôøi thích thaàn thoâng, thích huyeàn bí, hoï khoâng muoán ñi chuøa, khoâng muoán ñeán vôùi ñaïo Phaät. Maø thöôøng ôû theá gian, soá ngöôøi hieáu kyø nhö vaäy laïi laø phaàn nhieàu. Nhö hieän giôø toâi ñang giaûng kinh moät caùch bình thöôøng, chôït ngoaøi saân chuøa coù ai bay leân hö khoâng, ngoài kieát-giaø thì chaéc raèng nôi ñaây chaúng coøn ai ngoài nghe toâi giaûng nöõa. Roõ raøng taâm con ngöôøi thích nhöõng gì kyø laï, coøn leõ thaät bình dò thì coi thöôøng laém.

Vì vaäy, neáu ñaïo Phaät khoâng duøng tôùi thaàn thoâng, seõ khoâng laøm sao ñöa ñaïo Phaät vaøo cuoäc ñôøi. Cho neân coù nhöõng tröôøng hôïp ñaëc bieät, Phaät cheá cho duøng thaàn thoâng, tuy nhieân Ngaøi luoân khuyeán caùo thaàn thoâng khoâng phaûi laø muïc ñích cöùu kính cuûa ngöôøi tu Phaät. Do ñoù, sau naøy ñeán ñôøi Toå Long Thoï, phaùt sanh ra Maät toâng nghieâng veà trì chuù, söû duïng thaàn thoâng huyeàn bí. Ñoù laø ñeå ñaùp öùng cho soá ngöôøi hieáu kyø muoán ñeán vôùi ñaïo Phaät.

Hieän nay Phaät giaùo Vieät Nam, cuõng nhö Phaät giaùo ôû caùc nôi coù nhieàu toâng phaùi. Nguyeân nhaân coù caùc toâng phaùi laø vì chö Toå tuøy caên cô, tuøy hoaøn caûnh maø laäp ra. Laøm sao moïi ngöôøi ñeán vôùi ñaïo Phaät ñeàu khoâng gaëp trôû ngaïi, ñeàu coù theå tu taäp vaø ñaït ñöôïc lôïi ích caû. Ñoù laø ñieåm ñaëc bieät cuûa ñaïo Phaät. Ñieåm ñaëc bieät ñoù goïi laø "Tuøy duyeân".

Keá ñeán, toâi noùi veà nhöõng öu ñieåm cuûa ñaïo Phaät. Ñaïo Phaät ñaët naëng phaàn trí tueä, ngöôøi tu caàn phaûi ñaït ñöôïc ñaïo, töùc ñaït ñöôïc chaân lyù. Coù trí tueä môùi thaáy ñöôïc leõ thaät, keû ngu si khoâng thaáy leõ thaät ñöôïc. Nhö vaäy trí tueä laø caên baûn cuûa ñaïo Phaät. Nhôø coù trí tueä neân chuùng ta nhaän chaân ñöôïc leõ thaät, soáng ñuùng vôùi leõ thaät vaø truyeàn baù leõ thaät aáy. Do ñoù ñaïo Phaät ngaøy caøng lan roäng vaø tröôøng toàn daøi laâu. Hôn hai möôi laêm theá kyû nhìn laïi, kinh ñieån Phaät ñöôïc ñoái chieáu vôùi neàn vaên minh hieän ñaïi cuûa con ngöôøi, coù laïc haäu khoâng? Hoaøn toaøn khoâng, maø ngöôïc laïi khoa hoïc coøn phaûi neå phuïc. Ñoù laø ñieåm öu thöù nhaát cuûa ñaïo Phaät.

Ñaïo Phaät toân troïng töï do neân thích hôïp vôùi thôøi ñaïi vaên minh daân chuû naøy. Ñaïo Phaät luùc naøo cuõng toân troïng quyeàn töï do cuûa moïi ngöôøi. Ñöùc Phaät töøng tuyeân boá raèng Ngaøi laø moät vò Ñaïo sö. Ñaïo sö nghóa laø vò thaày daãn ñöôøng cho moïi ngöôøi. Ngaøi thaáy ñaây laø con ñöôøng aùc neân traùnh, kia laø con ñöôøng thieän neân ñi. Ngaøi chæ roài, moïi ngöôøi töï ñi, töï traùnh, chôù Phaät khoâng ñem ai leân ñöôøng thieän, cuõng khoâng xoâ ai vaøo ñöôøng aùc. Nhö vaäy coù töï do khoâng? Ñoù laø töï do. Cho ñeán taát caû giôùi luaät leõ ra mang tính caùch baét buoäc, nhöng Ngaøi laïi baûo neáu vì ñieàu kieän naøo ñoù chuùng ta chöa giöõ ñöôïc troïn veïn, thì coù theå giöõ khieám khuyeát moät hai giôùi cuõng ñöôïc. Chuùng ta töï nguyeän giöõ, chôù Phaät khoâng baét buoäc, Ngaøi giaûi thích roõ giöõ giôùi laø vì lôïi ích cuûa mình, chôù khoâng phaûi lôïi ích cuûa ñöùc Phaät. Ngaøi vì thöông maø cheá giôùi, chôù khoâng phaûi vì söï eùp buoäc maø cheá giôùi. Ñoù laø tinh thaàn töï do trieät ñeå cuûa ñaïo Phaät.

Gaàn hôn, ñeán ngaøy raèm hoaëc ba möôi, Phaät töû naøo raûnh thì ñi chuøa saùm hoái; khoâng raûnh thì ôû nhaø töï tu cuõng ñöôïc. Thaày Truï trì khoâng kieåm töøng ngöôøi, cuõng khoâng phaït ai heát. Ñi thì toát, khoâng ñi thì thoâi, khoâng baét buoäc. Bôûi tu laø tu cho mình, chôù khoâng phaûi tu cho quí thaày. Phaät töû ñeán thì quí thaày höôùng daãn, khoâng ñeán thì thoâi. Nhö vaäy ñaïo Phaät raát töï do.

Song cuõng vì theá, neáu tinh thaàn tu cuûa ngöôøi Phaät töû khoâng cao seõ deã rôi vaøo tình traïng cheånh maûng. Chuøa coù moät ngaøn ñeä töû, maø saùm hoái chæ coù chöøng moät traêm ngöôøi. Ñoù laø taïi cheånh maûng. Tuy vaäy, nhaø Phaät vaãn toân troïng quyeàn töï do cuûa moãi con ngöôøi. Ai hieåu ñöôïc, hoï töï coá gaéng phaán ñaáu tu taäp ñeå coù söï lôïi ích thieát thöïc cho baûn thaân. Ñoù laø ñieåm öu thöù hai cuûa ñaïo Phaät.

Ñaïo Phaät chæ daïy cho chuùng ta hieåu bieát, roài chuùng ta töï tu. Theá neân söï töï do cuûa ñaïo Phaät raát kyø ñaëc, khoâng phaûi ñoøi töï do vôùi chính phuû hay vôùi nhöõng ngöôøi coù quyeàn, maø laø ñoøi töï do vôùi chính mình. Mình phaûi laøm chuû ñöôïc mình. Laøm chuû ñöôïc mình môùi coù töï do; chöa laøm chuû ñöôïc mình thì khoâng coù töï do. Taïi sao? Ví nhö ngöôøi chöa laøm chuû ñöôïc mình, khi laâm caûnh ngheøo naøn tuùng thieáu, thaáy ai ñeå rôi tieàn cuûa, lieàn löôïm boû tuùi ngay. Khi ñoù neáu ngöôøi ta phaùt giaùc thì bò troùi, bò ñaùnh hay vaøo khaùm. Vaøo khaùm töùc laø bò goâng cuøm xieàng xích roài, ñaâu coøn töï do nöõa. Ngöôïc laïi, ngöôøi laøm chuû ñöôïc mình, trong buïng vöøa daáy nieäm tham thì deïp ngay, khoâng ñeå cho loøng tham loâi cuoán, nhö theá ñaâu coù ngoài tuø. Ñoù khoâng phaûi töï do laø gì?

Cho neân töï do trong ñaïo Phaät laø thaéng ñöôïc mình, ñoøi hoûi nôi mình chôù khoâng ñoøi hoûi ôû ngöôøi khaùc. Töï do aáy môùi nghe nhö deã nhöng nghieäm laïi thì khoù. Nhöng ñoù laø söï thaät. Bôûi con ngöôøi cöù ñoøi hoûi beân ngoaøi phaûi theá naøy, theá noï nhöng khoâng bao giôø bieát thoûa maõn. Nhö maáy ñöùa beù ñoøi cha meï noù ñoà chôi, heã ñöôïc caùi naøy thì ñoøi caùi khaùc, cöù ñoøi hoaøi, cha meï khoâng theå lo noåi.

Taïi sao chuùng ta ñoøi töï do nôi mình? Bôûi vì neáu khoâng laøm chuû ñöôïc mình thì maét ñoái vôùi saéc nhieãm saéc, tai ñoái vôùi thanh nhieãm thanh, muõi ñoái vôùi höông nhieãm höông, löôõi ñoái vôùi vò nhieãm vò, thaân ñoái vôùi xuùc nhieãm xuùc, choã naøo cuõng maéc keït. Ñoøi töï do maø maét tai muõi löôõi thaân ñeàu bò dính nhieãm, bò troùi buoäc heát.

Muoán töï do, tröôùc heát ñöøng cho naêm caên dính vôùi naêm traàn. Ñoái vôùi naêm traàn saéc, thanh, höông, vò, xuùc, chuùng ta laøm chuû ñöôïc, khoâng dính, khoâng keït, ñoù laø töï do. Nhö vaäy coù hôïp ñaïo lyù khoâng? Phaät daïy ngöôøi muoán töï do thì phaûi giöõ naêm caên ñöøng dính vôùi naêm traàn. Ñoù laø töï do töï taïi. ÔÛ moät möùc ñoä cao hôn nöõa, töï do chính laø giaûi thoaùt, khoâng coøn bò baát cöù gì troùi buoäc. Theá gian ñoøi töï do maø traùi laïi bò troùi buoäc ñuû thöù heát, vì vaäy caøng töï do caøng khoå.

Tieán theâm moät böôùc nöõa, ngöôøi tu chaúng nhöõng ñoøi töï do ôû naêm caên, maø coøn ñoøi töï do ôû caên thöù saùu, ñoù laø yù caên. YÙ ñöøng dính vôùi phaùp traàn. Phaùp traàn töùc laø boùng daùng cuûa naêm traàn tröôùc. Bôûi vì naêm caên maét, tai, muõi, löôõi, thaân khi xuùc chaïm vôùi naêm traàn saéc, thanh, höông, vò, xuùc deã bieát, deã thaáy; coøn yù caên khi xuùc chaïm vôùi phaùp traàn, chuùng ta khoù thaáy. Muoán thaáy noù, khi ngoài thieàn hoaëc nieäm Phaät seõ deã thaáy hôn.

Nhö ngoài nieäm Phaät leõ ra chæ nhôù caâu nieäm Phaät thoâi, nhöng nieäm moät laùt boãng nhôù chuyeän ñaâu ñaâu. Chuyeän ñaâu ñaâu ñoù chính laø phaùp traàn. Thí duï nhö loã tai tieáp xuùc vôùi thanh traàn, nhöõng tieáng hay mình thích neân nhôù hoaøi, bôûi vì noù ñaõ rôùt vaøo trong taâm thöùc roài. Hoaëc nhöõng lôøi leõ chöûi bôùi naëng neà, mình khoâng thích cuõng nhôù hoaøi, vì noù cuõng ñöôïc in vaøo taâm thöùc. Nhöõng gì chuùng ta thích hoaëc khoâng thích, thì öa keå vôùi ngöôøi naøy, ngöôøi kia, laëp tôùi laëp lui maõi neân voâ tình hoïc thuoäc loøng, cho neân nhôù saâu voâ cuøng. Nhôù saâu trong taâm khaûm töùc laø noù ñaõ ñöôïc huaân vaøo taøng thöùc cuûa mình, choân saün trong ñoù, khi naøo ñuû duyeân hoaëc yeân tònh noù seõ troài leân. Ñoù laø lyù do taïi sao chuùng ta nieäm Phaät hoaëc toïa thieàn maø caùc taïp nieäm cöù troài leân hoaøi. Nhieàu khi noù troài leân ñeán noãi mình phaûi böïc boäi. Böïc boäi maø raày noù khoâng ñöôïc, môùi thaáy phaùp traàn raát laø quan troïng.

Bôûi söï tích luõy cuûa phaùp traàn saâu ñaäm nhö vaäy, neân mình thuø ai, oaùn ai thì tôùi cheát vaãn chöa heát oaùn thuø. Vì vaäy nhöõng thöù ñoù seõ theo mình ñeán luùc nhaém maét vaø seõ gaëp laïi ôû ñôøi sau. Cho neân coøn oaùn thuø, coøn thöông yeâu thì coøn gaëp laïi maõi ñeå ñeàn traû. Gheâ gôùm nhö vaäy ñoù. Ngöôøi ta cöù sôï ñôøi sau khoå, nhöng laïi oâm aáp oaùn thuø khoâng nguoâi. Thaät laø maâu thuaãn.

Bieát nhö vaäy roài, chuùng ta tu laø xaû boû heát nhöõng söï giaän hôøn hay thöông yeâu trong troùi buoäc. Maïng ngöôøi soáng khoâng bao laâu, oâm aáp laøm gì ñeå ñôøi sau khoå nöõa. Vaäy ñoù, maø coù nhieàu coâ nhieàu baø noùi: "Toâi giaän ngöôøi ñoù suoát ñôøi khoâng queân. " Coù nhieàu ngöôøi coøn daùm theà khoâng ñoäi trôøi chung nöõa chöù! Neáu khoâng ñoäi trôøi chung thì ñi ñaâu, xuoáng ñòa nguïc sao? Chuùng ta raát töï maâu thuaãn maø khoâng hay. Muoán moät ñöôøng laïi laøm moät ngaû.

Chuùng ta muoán ñôøi naøy töï do, ñôøi sau caøng töï do hôn, thì trong taâm phaûi loaïi tröø taát caû nhöõng maàm moáng xaáu ñang tích luõy trong ñoù. Nhaø Phaät goïi laø loaïi boû haït gioáng xaáu hay chuûng töû xaáu. Deïp boû ñöôïc noù, laø chuùng ta daønh ñöôïc quyeàn töï do. Neáu khoâng deïp boû ñöôïc, thì noù seõ daãn chuùng ta ñi trong caùc con ñöôøng taêm toái, khoâng bieát ñeán bao giôø môùi cuøng.

Nhaø Phaät noùi tu laø ñeå giaûi thoaùt. Giaûi thoaùt töùc gôõ boû nhöõng söï troùi buoäc. Gôõ boû ñöôïc nhöõng troùi buoäc laø töï do. Töï do ñoù môùi thaät laø chaân chaùnh töï do. Ñoù laø söï töï do cuûa ñaïo Phaät.

Ñaïo Phaät chuû tröông "Töø bi bình ñaúng" vaø "Nghieäp baùo bình ñaúng". Theá gian hieän giôø luoân ca tuïng töï do, ca tuïng bình ñaúng nhöng thaät söï hoï laïi maát töï do, maát bình ñaúng. Coøn ñaïo Phaät daïy raèng töø bi laø bình ñaúng, nghieäp baùo cuõng laø bình ñaúng.

Veà nghieäp baùo, coù nhieàu toân giaùo cho raèng mình laøm toäi loãi gì chæ caàn xin beà treân tha laø heát. Nhöng ñoái vôùi ñaïo Phaät, ñieàu ñoù khoâng theå coù. Duø laø Phaät töû hay khoâng phaûi Phaät töû khi laøm aùc, cuõng phaûi gaùnh chòu haäu quaû nhö nhau; khoâng coù chuyeän Phaät töû thì ñöôïc ñöùc Phaät baûo hoä. Taát caû ñeàu bình ñaúng trong vieäc traû quaû. Ñoù laø moät leõ thaät. Bôûi vì chuùng ta taïo nghieäp aùc töùc laø laøm cho ngöôøi khaùc khoå. Laøm cho ngöôøi khaùc khoå thì chuùng ta phaûi ñeàn buø laïi, chôù khoâng theå naøo troán ñöôïc. Ñaõ laøm cho ngöôøi khoå thì caùi khoå ñoù chuùng ta phaûi traû. Baát cöù ngöôøi naøo gaây khoå cho keû khaùc cuõng phaûi traû nhö nhau. Ñoù laø bình ñaúng treân nghieäp baùo. Ñieàu naøy coù thích hôïp vôùi thôøi ñaïi vaên mình hieän nay khoâng?

Thôøi ñaïi vaên minh naøy ngöôøi ta thöôøng ñeà xöôùng caâu: "Moïi ngöôøi ñeàu bình ñaúng tröôùc phaùp luaät. " Duø cho ngöôøi ñoù laø quan hay daân, heã phaïm toäi thì phaûi chòu toäi nhö nhau. Hoài xöa khaùc, neáu con vua phaïm toäi thì khoâng bò xöû phaït. Ngaøy nay daân chuû, ñoøi hoûi moïi ngöôøi ñeàu bình ñaúng tröôùc phaùp luaät. Nhö vaäy raát ñuùng vôùi tinh thaàn cuûa ñaïo Phaät.

Ñaïo Phaät noùi "Töø bi bình ñaúng", töùc laø söï thöông yeâu bình ñaúng. Xeùt laïi chuùng ta xöû söï vôùi moïi ngöôøi coù ñöôïc bình ñaúng chöa? Ña soá ngöôøi tu thôøi nay ñeàu phaùt taâm tu, nguyeän giuùp cho nhöõng ngöôøi ngheøo khoå, chôù nhöõng ngöôøi giaøu, ngöôøi coù quyeàn töôùc, chuùng ta khoâng cöùu. Ñoù chöa phaûi laø töø bi cuûa ñaïo Phaät. Ñaïo Phaät chuû tröông töø bi laø thöông taát caû, cöùu taát caû, khoâng chæ rieâng moät caù nhaân naøo.

Töø bi ñoù caên cöù ôû ñaâu maø ñöôïc nhö vaäy? Toâi xin hoûi quí vò, chuùng ta mang thaân naøy laø thaân chaân thaät hay taïm bôï? Mình coù thöông noù khoâng? Taïm bôï maø raát thöông. Thaân naøy ai cuõng bieát noù taïm bôï, moät ngaøy naøo ñoù seõ tan hoaïi. Bieát thì bieát nhöng vaãn quí thöông noù, ai ñuïng tôùi laø baát an lieàn. Bôûi thaät loøng chuùng ta ngaàm töôûng noù thaät. Ngaàm töôûng nhö theá laø si meâ.

Ñaïo Phaät laø ñaïo giaùc ngoä, neân coøn moät chuùng sanh meâ laø Phaät ñeàu thöông heát. Trong kinh A-haøm Phaät noùi: "Bò thieâu ñoát trong ñòa nguïc chöa phaûi laø khoå, bò ñoùi khaùt lang thang laøm ngaï quæ cuõng chöa phaûi laø khoå, bò keùo caøy keùo xe, laøm kieáp traâu ngöïa cuõng chöa phaûi laø khoå, chæ si meâ khoâng bieát loái ñi, ñoù môùi laø khoå. " Ñaïo Phaät cöùu khoå laø cöùu caùi si meâ. Cho neân ai coøn si meâ Phaät ñeàu thöông heát, duø ngöôøi aáy giaøu hay ngheøo, quan quyeàn hay bình daân. Ñoù laø tình thöông bình ñaúng.

Noùi tôùi truyeàn baù ñaïo Phaät laø noùi tôùi giaùc ngoä, noùi tôùi trí tueä ñeå ñaùnh tan goác si meâ nôi moïi ngöôøi. Cho neân kinh Phaùp Cuù daïy: "Caùc ngöôi phaûi töï thaép ñuoác leân maø ñi, thaép leân vôùi chaùnh phaùp. " Thaép ñuoác chính laø thaép saùng trí tueä. Chuùng ta phaûi môû saùng con maét trí tueä cuûa mình, neáu töï môû chöa ñöôïc thì phaûi moài vôùi ngoïn ñuoác chaùnh phaùp. Heát si meâ môùi heát ñau khoå, coøn si meâ laø coøn ñau khoå. Do ñoù noùi ñaïo Phaät töø bi bình ñaúng. Qua ñoù ñuû thaáy ñaïo Phaät sieâu vöôït hôn theá gian roài. Ñaây laø ñieåm öu thöù ba cuûa ñaïo Phaät.

Noùi ñaïo Phaät tuøy duyeân baát bieán, töùc laø tuøy theo duyeân, theo trình ñoä caên cô cuûa chuùng sanh maø chæ daïy, khoâng haïn cheá ôû baäc naøy hay baäc khaùc, cuõng khoâng haïn cheá nôi choán naøo. Theá naøo laø tuøy duyeân, theá naøo laø baát bieán, chuùng ta caàn hieåu cho roõ choã naøy. Tuøy duyeân töùc laø linh ñoäng, laøm sao kheá hôïp vôùi trình ñoä caên cô cuûa moãi ngöôøi maø giaùo hoùa. Baát bieán töùc laø muïc tieâu chuû yeáu khoâng bao giôø leäch, khoâng bao giôø sai. Tuøy duyeân baát bieán nghóa laø tuøy theo caên cô cuûa moãi ngöôøi moãi nôi, maø ta coù caùc phöông tieän giaùo hoùa khaùc nhau, nhöng luoân luoân giöõ ñuùng muïc tieâu giöõ ñuùng chaùnh phaùp, khoâng ñeå sai leäch.

Nhö ngöôøi tu Tònh ñoä, nieäm hoaøi caâu Nam-moâ A-di-ñaø Phaät, khoâng caàn suy nghó gì khaùc. Nieäm tôùi nhaát taâm baát loaïn, töø moät ngaøy hai ngaøy cho tôùi baûy ngaøy. Ñöôïc theá, khi laâm chung Phaät vaø Thaùnh chuùng môùi hieän ra, ñoùn veà Cöïc laïc. Muïc ñích cuoái cuøng cuûa phaùp tu Tònh ñoä laø nieäm Phaät tôùi choã nhaát taâm baát loaïn. Nieäm ñeán voâ nieäm.

Ngöôøi tu Maät toâng thì trì thaàn chuù. Ñoïc moät caâu thaàn chuù phaûi tin söï maàu nhieäm cuûa caâu thaàn chuù ñoù. Haønh giaû ngoài kieát-giaø, tay baét aán, mieäng tuïng chuù, yù duyeân theo caâu chuù khoâng cho nghó gì heát. Thí duï caâu AÙn ma-ni baùt-di hoàng, khoâng coù nghóa gì heát, coát cho taâm khoâng coøn choã gaù nöông. Nieäm hoaøi cho tôùi khi naøo ba nghieäp thaân khaåu yù ñeàu maät, goïi laø tam maät, töùc ba nghieäp aáy thaàm hôïp vôùi nhau thì ñöùc Ñaïi Nhaät Nhö Lai seõ hieän ra, phoùng quang xoa ñaûnh vaø thoï kyù cho ngöôøi aáy. Nhö vaäy duø tu Tònh ñoä hay tu Maät toâng, taâm ñeàu phaûi chuyeân nhaát, khoâng coøn moät nieäm naøo khaùc thì môùi ñaït ñöôïc keát quaû mong muoán. Ñoù laø noùi veà tu Tònh vaø tu Maät.

Ñeán ngöôøi tu Thieàn. Tu thieàn theo Nguyeân thuûy, kinh Ñaïi Töù Nieäm Xöù daïy raèng: "Ngöôøi tu thieàn, quaùn Töù nieäm xöù töø moät ngaøy, hai ngaøy cho tôùi baûy ngaøy khoâng dôøi ñoåi, seõ chöùng töø Tam quaû cho tôùi Töù quaû A-la-haùn. " Quaùn Töù nieäm xöù töø moät ngaøy ñeán baûy ngaøy khoâng dôøi ñoåi seõ chöùng quaû A-la-haùn, nhö vaäy ñaâu coù khaùc vôùi nieäm Phaät tôùi nhaát taâm baát loaïn, hay trì chuù tôùi tam maät.

Ñeán Thieàn toâng, nhö Toå Ñaïo Tín thöù tö cuûa Trung Hoa luùc coøn Sa-di, Ngaøi gaëp Toå Taêng Xaùn ñaûnh leã vaø thöa: "Xin Hoøa thöôïng daïy cho con phaùp moân giaûi thoaùt. " Toå Taêng Xaùn nhìn thaúng voâ maët ngaøi Ñaïo Tín, hoûi: "Ai troùi buoäc ngöôi? " Ngaøi lieàn nhìn laïi thaáy khoâng ai troùi buoäc mình, lieàn thöa: "Baïch Hoøa thöôïng, khoâng ai troùi buoäc con. " Toå baûo: "Vaäy caàu giaûi thoaùt laøm gì? " Ngay ñoù ngaøi Ñaïo Tín ngoä ñaïo.

Caâu "caàu giaûi thoaùt laøm gì", coù giaùo lyù trong ñoù khoâng? Khoâng coù gì heát. Toå chæ muoán ñaùnh thöùc keû caàu ñaïo ñöøng chaïy theo nhöõng nieäm nghó töôûng thoâi. Laéng döøng ñöôïc nhöõng nieäm töôûng ñoù roài laø yeân tónh, laø giaûi thoaùt.

Thieàn sö Höông Nghieâm Trí Nhaøn, moät hoïc troø thoâng minh cuûa ngaøi Qui Sôn, hoûi moät ñaùp möôøi. Toå Qui Sôn goïi leân baûo: "OÂng raát thoâng minh, vaäy thöû noùi cho ta nghe moät caâu tröôùc khi cha meï chöa sanh ra xem. " Ngaøi Trí Nhaøn bí luoân, khoâng bieát noùi gì, neân cuoán goùi leân nuùi ôû. Cho tôùi moät hoâm, nhaân cuoác ñaát nghe tieáng hoøn soûi chaïm vaøo buïi tre moät tieáng "coác", ngay ñoù lieàn ngoä ñaïo.

"Noùi moät caâu tröôùc khi cha meï chöa sanh" gioáng caâu thaàn chuù, ôû ñoù khoâng cho mình nghó gì heát. Nhöõng caâu khaùc nhö "ba caân gai" cuûa ngaøi Ñoäng Sôn hay "tieáng voã cuûa moät baøn tay" cuûa Thieàn sö Baïch AÅn, ñaïi loaïi ñeàu nhö theá caû. Taïi sao caùc ngaøi laïi noùi kyø quaùi nhö vaäy? Bôûi vì chuùng ta tu theo ñaïo Phaät, muoán ñeán choã cöùu kính chaân thaät, thì phaûi deïp heát moïi suy lyù, moïi nghó töôûng. Nhö caâu thoaïi ñaàu "Tröôùc khi cha meï chöa sanh, ta laø gì? " Cöù ñoïc ñi ñoïc laïi caâu ñoù hoaøi cho tôùi thaønh khoái. Thaønh khoái roài boãng luùc naøo ñoù noù bung ra thì haønh giaû ngoä ñaïo. Ñoù laø moät caùch doàn mình ñi tôùi choã baët heát nhöõng nghó suy. Ñieåm ñaëc bieät nöõa trong nhaø thieàn laø khi ñöôïc hoûi, neáu chuùng ta ñaùp moät caâu coù yù nghóa, töùc coù theå suy gaãm ñöôïc, thì caâu ñoù goïi laø "töû ngöõ" töùc caâu cheát. Neáu ñaùp moät caâu khoâng theå suy luaän ñöôïc, thì caâu ñoù goïi laø "hoaït ngöõ" töùc caâu soáng. Neân caùc caâu "tieáng voã cuûa moät baøn tay" hay "ba caân gai" laø nhöõng caâu soáng, raát ñöôïc nhaø thieàn quí troïng. Vì noù khieán cho haønh giaû baët heát caùc nghó töôûng, taâm thanh tònh, chöøng aáy môùi coù theå nhaän ra ñöôïc caùi chaân thaät haèng höõu nôi mình.

ÔÛ ñaây, toâi ñaët theâm moät vaán ñeà nöõa. Ngay nôi thaân töù ñaïi cuûa chuùng ta coù caùi chaân thaät khoâng? Thaân naøy laø hö giaû phaûi baïi hoaïi, khoâng nghi ngôø. Taâm phaân bieät suy nghó ñöôïc maát, toát xaáu cuõng voâ thöôøng khoâng thaät. Ñieàu naøy chuùng ta ñaõ bieát roài. Theá nhöng trong kinh Phaùp Hoa noùi chuùng ta coù saün hoøn ngoïc nhöng laïi boû queân. Vaäy caùi gì laø hoøn ngoïc cuûa mình? Thaân naøy baïi hoaïi khoâng phaûi laø hoøn ngoïc.

Taâm laêng xaêng cuõng khoâng phaûi hoøn ngoïc luoân. Vaäy caùi gì laø hoøn ngoïc?

Chính choã naøy laø choã nieäm tôùi voâ nieäm cuûa ngöôøi tu Tònh ñoä. Phaät Di-ñaø hieän chính laø hoøn ngoïc hieän. Nghóa laø Phaät taùnh saün coù cuûa mình baát sanh baát dieät haèng saùng suoát, vì Phaät Di-ñaø laø Voâ löôïng thoï, Voâ löôïng quang töùc tuoåi thoï voâ löôïng, aùnh saùng voâ löôïng. Taùnh mình laø saùng, taùnh mình laø baát sanh baát dieät. Ñoù chính laø hoøn ngoïc cuûa mình. Ai cuõng coù hoøn ngoïc ñoù heát, chôù khoâng rieâng ngöôøi naøo. Ñöùc Phaät ñaõ tuyeân boá: "Ta laø Phaät ñaõ thaønh, caùc ngöôi laø Phaät seõ thaønh", ai cuõng saün coù taùnh Phaät, chæ khaùc nhau ôû choã ngöôøi queân keû nhôù thoâi.

Ngaøy nay chuùng ta tu, nhìn laïi taát caû ñeàu baùm vaøo hai phaàn thaân taïm bôï vaø taâm taïm bôï cho laø mình, cöù theá maø ñieân ñaûo. Phaät thöông neân daïy chuùng ta laøm sao ñöøng chaáp veà hai thöù naøy nöõa, thì seõ ñöôïc giaûi thoaùt sanh töû. Nieäm Phaät ñeán nhaát taâm baát loaïn laø khoâng coøn caùi "toâi" nöõa. Tu thieàn tôùi choã khoâng coøn moät nieäm, ñoù chính laø choã chaân thaät khoâng sanh khoâng dieät.

Chuùng ta nhôù Luïc toå Hueä Naêng khi ñöôïc truyeàn y baùt, Ngaøi trôû veà phöông Nam. Treân ñöôøng coù nhieàu ngöôøi ñuoåi theo giaønh laïi. Trong soá ñoù coù Thöôïng toïa Minh chaïy gioûi neân ñuoåi kòp. Thaáy theá, Toå Hueä Naêng ñeå y baùt treân baøn thaïch roài chui voâ luøm aån. Thöôïng toïa Minh ñeán thaáy y baùt, möøng rôõ oâm leân nhöng oâm khoâng noåi. OÂng ngaïc nhieân vì cöù ngôõ ñoù laø vaät thöôøng, nhöng baây giôø môùi bieát ñoù laø vaät linh thieâng phi thöôøng neân khoâng daùm giaønh laáy nöõa. OÂng lieàn keâu: "Haønh giaû, haønh giaû! Toâi tôùi ñaây vì phaùp, chôù khoâng phaûi vì y baùt. " Ngaøi Hueä Naêng ôû trong buïi chui ra, baûo: "Neáu oâng caàu phaùp thì haõy laëng yeân moät laùt, ta seõ noùi cho. " Hueä Minh lieàn ñöùng yeân laëng. Caâu noùi phaùp ñaàu tieân cuûa Toå Hueä Naêng laø: "Khoâng nghó thieän, khoâng nghó aùc, caùi gì laø Baûn lai dieän muïc cuûa Thöôïng toïa Minh? " Ngay caâu ñoù Thöôïng toïa Minh lieàn ngoä ñaïo.

Nghó thieän, nghó aùc laø taâm sanh dieät. Neáu hai thöù ñoù khoâng coøn thì caùi thaät cuûa chính mình hieän ra. Ñieàu ñoù quaù roõ raøng. Vì vaäy caùc Thieàn sö thöôøng noùi cho chuùng ta khoâng coøn nghó gì ñöôïc. Khoâng nghó gì ñöôïc thì taâm seõ laëng. Taâm laëng, caùi chaân thaät môùi hieän ra. Caùc ngaøi chæ thaúng choã chaân thaät ñoù maø mình laïi khoâng bieát, baûo caùc ngaøi noùi nghe ñieác loã tai. Cho neân nhöõng caâu noùi trong nhaø thieàn thöôøng laø nhöõng caâu phi nghóa. Ñoù laø nhöõng caâu soáng, bôûi noù laøm cho mình baët döùt taâm laêng xaêng. Hieåu vaäy môùi thaáy giaù trò cuûa ñaïo Phaät.

Nhieàu Phaät töû cho raèng nghó aùc môùi coù toäi chôù nghó thieän ñaâu coù toäi. Böôùc ñaàu tu thì nhö vaäy. Nghó aùc seõ ñoïa vaøo ba ñöôøng ñòa nguïc, ngaï quæ, suùc sanh. Nghó thieän ñöôïc ñi trong ba ñöôøng laønh trôøi, ngöôøi, a-tu-la. Nhö vaäy vaãn coøn luaân hoài, bôûi coøn ñi trong caùc ñöôøng, coøn leân coøn xuoáng maõi. Ñöôïc leân trôøi soáng laâu, höôûng phöôùc nhieàu, nhöng heát phöôùc cuõng tuoät xuoáng nhö thöôøng, chöa phaûi laø giaûi thoaùt.

Chæ khi naøo nieäm thieän, nieäm aùc hay noùi chung laø nhöõng nieäm ñoái ñaõi ñeàu laëng heát thì chöøng ñoù taâm chaân thaät baát sanh baát dieät môùi hieån baøy. Taâm ñoù môùi khoâng daãn chuùng ta ñi trong caùc ñöôøng, chöøng ñoù môùi giaûi thoaùt sanh töû. Noùi nhö vaäy, quí vò khoâng bieát caùi chaân thaät aáy ôû ñaâu, hieän giôø noù coù khoâng, ra sao? Toâi seõ noùi heát söùc ñôn giaûn, neáu quí vò laéng loøng coù theå nhaän bieát.

Khi naøo chuùng ta ngoài chôi yeân tónh, khoâng coù nieäm naøo trong ñaàu heát. Luùc ñoù chim keâu, gioù thoåi, ngöôøi ñi qua laïi mình coù bieát khoâng? Bieát. Caùi bieát ñoù coù ñoäng, coù thuoäc veà nghó suy khoâng? Khoâng. Cho neân nhaø Phaät môùi chia caùi bieát ra laøm hai loaïi: Caùi bieát chaân thaät goïi laø Chaân taâm vaø caùi bieát sanh dieät goïi laø voïng taâm. Thöôøng ngaøy chuùng ta cöù baùm laáy voïng taâm cho laø mình, neân queân maát Chaân taâm. Baây giôø thöû nhôù laïi nhöõng phuùt giaây khoâng suy nghó, chuùng ta vaãn hieän tieàn, coù thieáu ñaâu. Vaäy maø cöù cho nghó phaûi, nghó quaáy, nghó hôn, nghó thua laø mình roài chaïy theo noù neân ñieân ñaûo. Chæ caàn laëng heát nhöõng thöù naøy thì Chaân taâm hieän tieàn, khoûi caàu xin ôû ñaâu heát. Ñoù laø hoøn ngoïc saün coù cuûa mình. Chæ taïi chuùng ta khoâng bieát, khoâng duøng, cöù chaïy theo caùi taïm bôï, caùi giaû doái neân khoå.

Coù thaân naøo coøn hoaøi khoâng cheát ñaâu, vaäy maø ta vaãn thöông noù. Lo aên cho ngon, maëc cho ñeïp, cuoái cuøng noù raõ rôøi roài keâu khoå. Si meâ nhö vaäy neân maát caùi giaû naøy laïi tìm caùi giaû khaùc, roài giöõ nöõa. Thaät coù ñaùng thöông khoâng?

Nhìn laïi, theá gian ñöôïc maáy ngöôøi khoâng si meâ? Khoù tìm ñöôïc ngöôøi khoâng si meâ, cho neân Phaät noùi caû theá gian ñeàu ñaùng thöông xoùt. Bieát theá roài, chuùng ta coù coøn gheùt ai, giaän ai nöõa khoâng? Duø hoï noùi baäy gì mình cuõng thöông, vì hoï si meâ khoâng bieát maø thoâi. Neáu ngöôøi noùi baäy maø mình caõi laïi vôùi hoï thì mình cuõng si meâ luoân. Moät ñaùm si meâ vôùi nhau, coù ai hôn ai. Cho neân ngöôøi bieát tu laø ngöôøi tænh trong ñaùm meâ. Nhöõng gì voâ nghóa, khoâng ñem laïi lôïi ích cho mình thì khoâng quan taâm. Phaûi höôùng veà caùi chaân thaät cuûa chính mình, ñoù môùi laø ñieàu chaùnh yeáu. Tu nhö vaäy môùi thaät laø tu, thaät caàu giaûi thoaùt sanh töû.

Toùm laïi, chuùng ta ñaõ naém vöõng yù nghóa tu haønh roài, duø tu theo phaùp moân naøo cuõng phaûi bieát döøng boû caùc thöù thaân taâm hö doái, nhaän laïi caùi chaân thaät saün coù nôi mình. Ñoù chính laø choã tuøy duyeân maø baát bieán cuûa ñaïo Phaät vaäy.

]