NOÙI CHUYEÄN VEÀ THIEÀN TOÂNG TẠI

ĐẠI HỌC KHOA HOÏC XAÕ HOÄI VAØ NHAÂNVAÊN

Tp. HOÀ CHÍ MINH

Hoâm nay chuùng toâi ñuû duyeân ñöôïc vò Khoa tröôûng khoa Ngöõ vaên taïi ñaây, môøi noùi chuyeän vôùi quyù vò veà ñeà taøi Phaät giaùo Thieàn toâng ôû Vieät Nam. Ñeà taøi naøy thaät ra raát roäng. Nhöng vì thì giôø coù haïn, chuùng ta khoâng theå ñi saâu vaøo chi tieát heát ñöôïc, neân chuùng toâi chæ noùi nhöõng neùt ñaïi cöông cuûa Phaät giaùo Vieät Nam thoâi.

Trong ñeà taøi naøy chuùng toâi chia laøm naêm phaàn:

1- Noùi veà Phaät giaùo.

2- Noùi veà Thieàn toâng.

3- Noùi veà Thieàn toâng truyeàn vaøo Vieät Nam.

4- Noùi veà toâng chæ tu haønh cuûa Thieàn toâng.

5- Noùi veà Thieàn phaùi Truùc Laâm Yeân Töû.

Chuùng toâi seõ ñi theo thöù töï töøng phaàn nhö ñaõ neâu.

1- Noùi veà Phaät giaùo

Bôûi vì noùi tôùi Thieàn toâng laø noùi tôùi Phaät giaùo, cho neân ñaàu tieân chuùng ta phaûi hieåu Phaät giaùo laø gì. Nhö chuùng ta ñaõ bieát Phaät giaùo laø giaùo phaùp do ñöùc Phaät Thích Ca sau khi giaùc ngoä roài, Ngaøi giaûng daïy laïi vaø ñöôïc ghi cheùp thaønh ba taïng Kinh, Luaät, Luaän. Goïi chung ba taïng aáy laø Phaät giaùo.

ÔÛ ñaây chuùng ta khoâng ñi chi tieát töøng phaàn trong ba taïng ñoù, maø chæ nhaém thaúng coát tuûy cuûa Phaät giaùo thoâi. Chuùng toâi coù theå taïm ñònh nghóa, coát tuûy cuûa Phaät giaùo laø chæ daïy cho taát caû moïi chuùng sanh ñeàu ñöôïc giaùc ngoä vaø giaûi thoaùt. Hoaëc chuùng ta coù theå duøng loái noùi khaùc, Phaät giaùo laø moät loái chæ daïy cho moïi ngöôøi coù ñaày ñuû trí tueä vaø töø bi. Ñoù laø coát tuûy cuûa Phaät giaùo. Taïi sao chuùng toâi noùi nhö vaäy?

Bôûi vì nhö trong söû ghi laïi, Phaät nguyeân laø moät Thaùi töû rôøi cung ñieän ñi tu. Khi ñi tu traûi qua nhöõng giai ñoaïn khoå caàu taàm ñaïo, cuoái cuøng Ngaøi ngoài thieàn ñònh döôùi coäi Boà-ñeà, ñöôïc giaùc ngoä thaønh Phaät. Nhö vaäy vieäc thaønh Phaät cuûa Ngaøi laø töø söï giaùc ngoä, chôù khoâng phaûi do moät coâng haïnh naøo khaùc. Giaùc ngoä thaønh Phaät roài thì goïi laø giaûi thoaùt. Noùi nhö vaäy seõ coù nhieàu vò nghi ngôø, giaùc ngoä caùi gì vaø giaûi thoaùt theá naøo?

Tröôùc heát noùi veà giaùc ngoä. ÔÛ ñaây chuùng toâi taïm giaûi thích, giaùc ngoä laø nhaän thaáy leõ thöïc cuûa con ngöôøi vaø vuõ truï. Hay laø thaáu trieät ñöôïc lyù nhaân duyeân sinh cuûa vaïn vaät treân theá gian naøy. Taát caû ñeàu khoâng coù chuû theå vaø coá ñònh. Ñieàu naøy laáy gì ñeå minh chöùng roõ raøng? Chuùng toâi seõ thöù töï giaûi thích.

Ñoïc söû Phaät quyù vò thaáy ñoäng cô thuùc ñaåy Ngaøi ñi tu khoâng gì hôn laø nhìn thaáy caûnh giaø, beänh, cheát cuûa con ngöôøi maø khoâng ai thoaùt khoûi. Cho neân Ngaøi nhaát ñònh ñi tu ñeå tìm ra moät loái thoaùt. Muoán tìm ñöôïc loái thoaùt aáy, Ngaøi ñaõ quyeát taâm tu, nhaát laø Thieàn ñònh döôùi coäi Boà-ñeà. Khi coâng phu Thieàn ñònh ñaõ thaønh töïu, Ngaøi lieàn ñöôïc giaùc ngoä. Giaùc ngoä roài Ngaøi môùi thaáy ñöôïc leõ thöïc cuûa con ngöôøi vaø thaáy ñöôïc leõ thöïc cuûa vuõ truï.

Nhö vaäy giaùc ngoä theá naøo maø thaáy ñöôïc leõ thöïc cuûa con ngöôøi vaø vuõ truï? Veà con ngöôøi, trong kinh ñieån Phaät noùi ñeán Tam minh, töùc Thieân nhaõn minh, Tuùc maïng minh vaø Laäu taän minh. Töø ba minh naøy maø Ngaøi thaáy roõ vaø chæ roõ cho chuùng ta bieát ñöôïc leõ thöïc cuûa con ngöôøi.

Thieân nhaõn minh laø Ngaøi thaáy moät caùch töôøng taän nhöõng vaät ôû trong vuõ truï thaät xa vaø thaät nhoû. Ñoàng thôøi Ngaøi thaáy ñöôïc söï luaân chuyeån vaø vaäïn haønh cuûa chuùng sanh ôû trong luïc ñaïo luaân hoài. Thaáy thaät xa vaø thaät nhoû laø thaáy nhö theá naøo? Nhö Taêng Ni moãi khi uoáng nöôùc, ñeàu coù ñoïc maáy caâu keä: " Phaät quaùn nhaát baùt thuûy, baùt vaïn töù thieân truøng", töùc laø Phaät nhìn trong moät baùt nöôùc thaáy coù taùm muoân boán ngaøn vi truøng. Ñieàu ñoù cho thaáy caùch ñaây hai möôi maáy theá kyû maø Phaät ñaõ thaáy ñöôïc vi truøng roài! Neáu khoâng phaûi Thieân nhaõn minh thì laøm sao thaáy ñöôïc. Bôûi vì luùc ñoù khoa hoïc chöa phaùt trieån, khoâng coù caùc loaïi kính hieån vi nhö baây giôø. Do thaáy roõ vi truøng, Ngaøi môùi daïy chö Taêng Ni muoán uoáng nöôùc, phaûi loïc cho thaät kyõ ñeå khoâng phaïm toäi saùt sanh.

Trong kinh A Haøm keåâ laïi, moät vò Tyø-kheo chöùng quaû A La Haùn ñöôïc Thieân nhaõn thoâng. Khi nhìn thaáy voâ soá vi truøng trong hoà nöôùc, Ngaøi khoâng uoáng ñöôïc neân tôùi baïch Phaät:

- Baïch Theá toân, con thaáy vi truøng nhieàu quaù, laøm sao uoáng ñöôïc?

Phaät baûo:

- Sao oâng khoâng duøng nhuïc nhaõn maø nhìn.

Nhö vaäy do Thieân nhaõn maø Phaät thaáy ñöôïc vi truøng. Thaáy ñöôïc vi truøng töùc laø thaáy vaät heát söùc nhoû. Keá ñeán, Ngaøi thaáy voâ soá theá giôùi gioáng nhö theá giôùi cuûa chuùng ta hoaëc nhoû, hoaëc baèng, hoaëc lôùn hôn v. v… Neân chuùng ta thöôøng nghe töø "haèng haø sa soá theá giôùi". Phaät noùi theá giôùi nhieàu nhö caùt soâng Haèng ôû AÁn Ñoä. Baây giôø toâi noùi gaàn nhö soâng Ñoàng Nai thoâi, quyù vò nghó soâng Ñoàng Nai chöøng bao nhieâu caùt, soâng Haèng daøi gaáp maáy soâng Ñoàng Nai? Vaäy maø Phaät thaáy theá giôùi trong vuõ truï naøy nhieàu nhö soá caùt soâng Haèng. Ñieàu ñoù caùch ñaây hôn hai möôi maáy theá kyû, ai tin ñöôïc? Ñoù laø Phaät thaáy roõ raøng nhöõng vaät thaät xa.

Nhöõng ñieàu Ngaøi thaáy ñoù khoâng ôû trong giôùi haïn naøo maø noù voâ giôùi haïn. Khi Ngaøi ñem ra daïy chö Tyø-kheo cuõng nhö taát caû Phaät töû thôøi ñoù, Ngaøi khoâng theå naøo noùi heát ñöôïc, maø chæ noùi moät phaàn nhoû thoâi. Neân moät hoâm nhaân ñi vaøo trong röøng, Ngaøi hoát moät naém laù caây roài hoûi caùc thaày Tyø-kheo:

- Naém laù caây trong tay ta nhieàu hay laù caây trong röøng nhieàu?

Caùc thaày Tyø-kheo traû lôøi:

- Naém laù caây trong tay Theá Toân raát ít, coøn laù caây trong röøng nhieàu voâ soá, khoâng theå keå ñöôïc.

Phaät noùi:

- Cuõng vaäy. Caùi ta thaáy, ta bieát ñem ra daïy cho caùc oâng gioáng nhö laù caây trong baøn tay ta. Coøn caùi ta thaáy, ta bieát maø chöa daïy cho caùc oâng nhieàu nhö laù caây trong röøng.

Vì sao nhö vaäy? Vì chuû tröông cuûa Phaät nhaèm giaûi quyeát vaán ñeà Ngaøi thaéc maéc ngay ban ñaàu laø vaán ñeà con ngöôøi. Taïi sao con ngöôøi sanh ra phaûi giaø, phaûi beänh roài cheát? Ñoù laø ñieàu Ngaøi thaéc maéc hôn heát, Ngaøi phaûi giaûi quyeát cho ñöôïc. Neân tuy thaáy ñöôïc raát nhieàu, nhöng Ngaøi chæ xoay quanh troïng taâm con ngöôøi. Laáy con ngöôøi laøm muïc ñích giaûng daïy.

Khi thaáu trieät ñöôïc leõ thaät roài, Ngaøi môùi thaáy roõ thaân phaän con ngöôøi. Taïi sao chuùng ta coù maët ôû ñaây, nguyeân nhaân naøo loâi cuoán chuùng ta trôû ñi trôû laïi vaø laøm sao ñeå thoaùt ñöôïc noù.

Trong baøi kinh Töù thaùnh ñeá, Phaät noùi raát roõ raøng, luoân luoân coù hai maët nhaân vaø quaû cuûa thaân naøy. Trong ñoù coù nhaân vaø quaû daãn ñi trong luaân hoài luïc ñaïo, nhaân vaø quaû do tu taäp maø giaûi thoaùt ñöôïc sanh töû. Neáu quyù vò chòu khoù ñoïc seõ thaáy raát roõ. ÔÛ ñaây chuùng toâi chæ giôùi thieäu thoâi, chöù khoâng coù thì giôø ñi vaøo chi tieát.

Nhö vaäy do ñöùc Phaät xoay laïi, chæ nhaém vaøo con ngöôøi, neân bao nhieâu kinh ñieån cuûa Phaät ñeàu nhaéc nhôû chuùng ta tu. Neáu chöa giaûi thoaùt sanh töû chuùng ta tu nhaân gì seõ bôùt ñau khoå trong ñôøi naøy vaø nhöõng ñôøi keá tieáp. Tu nhaân gì ñeå giaûi thoaùt sanh, giaø, beänh, cheát nhö Ngaøi ñaõ thaáy. Ngaøi daïy bao nhieâu kinh ñieån ñeàu nhaém vaøo vieäc ñoù, coøn nhöõng phaàn chi tieát khaùc ít ñöôïc keå ñeán.

Coù nhieàu ngöôøi thaéc maéc taïi sao ñaïo Phaät naëng veà con ngöôøi, maø khoâng noùi roõ nhöõng thöù beân ngoaøi. Phaät laø baäc Nhaát thieát chuûng trí, töùc trí bieát taát caû, maø sao khoâng daïy chuùng ta nhöõng gì hay nhö khoa hoïc baây giôø phaùt minh. Ngaøi laïi chæ xoay quanh vaán ñeà con ngöôøi, daïy chuùng ta tu, daïy chuùng ta laøm sao giaûi thoaùt sanh töû, maø khoâng daïy nhöõng phöông tieän sung tuùc ñeå chuùng ta soáng aám no haïnh phuùc hôn.

Ñieàu naøy toâi xin taïm möôïn moät ví duï ñeå chæ cho quyù vò thaáy. Nhö coù ngöôøi ôû trong gia ñình, gaïo coøn hay heát khoâng bieát, con caùi ñi hoïc hay boû hoïc khoâng bieát… nhöõng chuyeän trong nhaø ñeàu khoâng bieát. Nhöng chuyeän naêm chaâu boán beå, ôû ñaâu cuõng raønh, hoûi choã naøo noùi cuõng hay. Roát cuoäc chuyeän trong nhaø, huõ gaïo coøn heát khoâng bieát, cho ñeán nhöõng vieäc neân hö ñöôïc maát cuõng khoâng bieát. Chuùng ta nghó ngöôøi ñoù soáng coù thöïc teá khoâng? Bieát taát caû vieäc beân ngoaøi töôûng nhö thöïc teá maø söï thöïc chuyeän trong gia ñình khoâng bieát, thì ñoù laø thieáu thöïc teá. Muoán thöïc teá thì tröôùc phaûi bieát chuyeän trong nhaø, roài sau môùi bieát ra ngoaøi. Ngöôøi nhö vaäy môùi goïi laø hieåu bieát thöïc teá chöù.

Trôû laïi vaán ñeà con ngöôøi cuûa ñaïo Phaät. Neáu chuùng ta bieát taïi sao mình coù maët nôi ñaây, khi cheát roài seõ ra sao? Noùi laø mình, laø ta; vaäy caùi gì laø mình, laø ta? Vaán ñeà ñoù chaéc chuùng ta cuõng coøn mô maøng laém. Baûn thaân mình, con ngöôøi mình, chuùng ta chöa bieát roõ thì caùi bieát beân ngoaøi chöa ñuùng vôùi giaù trò chaân thaät cuûa noù. Vì giaù trò ñoù laø giaù trò cuûa con ngöôøi, neân ñöùc Phaät chuù troïng veà con ngöôøi. Bôûi chuù troïng veà con ngöôøi neân khi thaáy ñöôïc leõ thaät cuûa con ngöôøi, Ngaøi cöù xoay quanh vaán ñeà naøy.

Thí duï nhö noùi, Ngaøi giaùc ngoä laø thaáu trieät ñöôïc lyù nhaân duyeân sinh. Töø lyù nhaân duyeân sinh maø coù vaïn vaät trong theá gian. Nhöng Ngaøi khoâng laáy lyù nhaân duyeân ñoù ñeå baøn luaän roäng cuoäc soáng vaät chaát beân ngoaøi, Ngaøi laïi xoay quanh ôû con ngöôøi. Vì vaäy khi thaáy ñöôïc lyù nhaân duyeân roài, Phaät noùi raèng taát caû con ngöôøi hay taát caû caùc phaùp ñeàu voâ ngaõ. Taïi sao? Vì söï thaät taát caû caùc phaùp khoâng coù chuû theå. Khoâng coù chuû theå töùc laø voâ ngaõ. Caùc phaùp cuõng khoâng coù gì coá ñònh heát. Khoâng chuû theå, khoâng coá ñònh neân goïi laø voâ thöôøng. Voâ ngaõ, voâ thöôøng; caùi nhìn ñoù coù thích hôïp vôùi caùi nhìn cuûa khoa hoïc hieän nay khoâng?

Chuùng ta khoâng choái caõi ñöôïc muoân söï muoân vaät ôû theá gian naøy, khoâng coù vaät gì do moät ngöôøi laøm ra, cuõng khoâng coù vaät gì nguyeân töø moät vaät theå thaønh hình, hoaëc do moät ñaáng thieâng lieâng taïo neân. Taát caû ñeàu do caùc duyeân tuï hôïp laïi maø coù. Ñaõ töø caùc duyeân tuï hôïp thì laáy gì laøm chuû? Ví duï nhö phoøng hoïc chuùng ta ñang ngoài ñaây, hoûi caùi gì taïo neân phoøng hoïc, töùc trong phoøng hoïc naøy caùi gì laø chuû theå? Khoâng coù caùi gì laø chuû theå caû. Chaúng qua gaïch, xi maêng, caùt, ñaù, voâi… ñuû thöù tuï hôïp laïi thaønh phoøng hoïc. Nhö vaäy phoøng hoïc khoâng töï noù thaønh maø do nhieàu ñieàu kieän goùp laïi. Vì töø nhieàu ñieàu kieän goùp laïi neân noùi khoâng coù chuû.

Khoâng coù chuû töùc laø voâ ngaõ. Ñoù laø ñieåm chuû yeáu cuûa ñaïo Phaät veà thuyeát voâ ngaõ.

Nhìn laïi con ngöôøi mình, thöû hoûi caùi gì laø chuû theå? Neáu phaân tích theo ñaïo Phaät thì, thaân naøy goàm caùc chaát cöùng laø ñaát, chaát öôùt laø nöôùc, chaát ñoäng laø gioù, aám laø löûa; boán thöù ñoù tuï hôïp laïi thaønh. Neáu noùi theo khoa hoïc do caùc teá baøo tuï thaønh. Nhö vaäy, trong ñoù caùi gì laø chuû? Vaäy maø chuùng ta luoân luoân thaáy mình laø chuû. Ta laø chuû. Nhöng thaät buoàn cöôøi cho mình. Noùi mình laø chuû maø taát caû söï saép xeáp trong con ngöôøi mình, chuùng ta coù saép xeáp ñöôïc ñaâu. Noù laøm sao trong ñoù mình cuõng khoâng bieát.

Ví duï khi aên moät moùn aên, chuùng ta coù chæ ñònh moùn naøy cheá ra caùi gì khoâng? Hay laø ñem vaøo bao töû thì cöù ñem, roài tuøy yù noù muoán laøm sao thì laøm? Coù nhöõng chaát dö thöøa maø mình cöù ñem voâ hoaøi neân thaønh beänh. Coù nhöõng chaát thieáu maø mình khoâng bieát ñeå boài vaøo, neân cuõng thaønh beänh. Nhö vaäy chuùng ta coù bieát gì veà mình ñaâu? Caùc teá baøo trong ñoù choáng ñoái vôùi vi truøng beân ngoaøi, mình coù thaáy, coù chæ huy ñöôïc khoâng? Vi truøng tôùi thì töï noù keùo nhau tôùi, trong ñoù laøm gì ñöôïc thì laøm. Chöøng naøo thua thì mình ñau oám, run raåy leân vaäy thoâi, chöù coù bieát gì ñaâu.

Vaäy maø luùc naøo mình cuõng voã ngöïc xöng Ta. Ta ñaây laø chuû. Nhöng hoûi chuû caùi gì? Ta laïi hoaøn toaøn baát löïc. Cho neân ñaïo Phaät noùi khoâng coù chuû theå. Ñaây laø töôùng duyeân hôïp, khoâng coù chuû theå vaø khoâng coá ñònh. Noù naèm trong voøng bieán chuyeån khoâng luùc naøo döøng. Quyù vò thaáy hôn hai ngaøn naêm veà tröôùc maø ñöùc Phaät ñaõ nhaän ra nhö vaäy, so vôùi neàn khoa hoïc hieän taïi khoâng coù gì sai chaïy caû.

Ñoù, toâi noùi ñaïi cöông cho quyù vò thaáy, chuû yeáu cuûa ñaïo Phaät laø bieát roõ töø söï vaät cho ñeán con ngöôøi ñeàu do duyeân sinh, khoâng coù chuû theå neân ñöùc Phaät noùi voâ ngaõ. Caùc phaùp laïi luoân luoân ñoåi dôøi, khoâng coá ñònh. Ñoù laø moät doøng bieán chuyeån neân noùi voâ thöôøng.

Ñoù laø phaàn giaùc ngoä cuûa ñöùc Phaät. Baây giôø noùi tôùi phaàn giaûi thoaùt.

Giaûi thoaùt theá naøo? Noùi giaûi thoaùt cuûa ñaïo Phaät laø noùi giaûi thoaùt sinh töû luaân hoài. Coù laém vò seõ thaéc maéc, ñöùc Phaät taùm möôi tuoåi cuõng cheát. Vaäy noùi Phaät giaûi thoaùt sinh töû thì khoâng ñuùng roài. Nhöng söï thaät giaûi thoaùt cuûa ñaïo Phaät coù chia laøm hai phaàn.

Moät, laø giaûi thoaùt nhöõng troùi buoäc cuûa saùu traàn. Ngay nôi chuùng ta coù maét, tai, muõi, löôõi, thaân vaø yù luoân bò saùu thöù beân ngoaøi nhö saéc, thinh, höông, vò, xuùc vaø phaùp (phaùp traàn) chi phoái. Tai chuùng ta chæ nghe khi naøo coù tieáng, maét chuùng ta chæ thaáy khi naøo coù saéc. Coøn neáu khoâng tieáng, khoâng saéc thì mình noùi khoâng nghe, khoâng thaáy. Chính choã naøy toâi xin noùi raèng ña soá chuùng ta queân maát mình moät caùch ñaùng thöông.

Trong kinh Laêng Nghieâm, ñöùc Phaät ñöa tay leân vaø hoûi ngaøi A Nan: "OÂng coù thaáy khoâng? ". A Nan ñaùp: "Thöa thaáy". Khi ñöùc Phaät ruùt tay laïi, hoûi: "OÂng coù thaáy khoâng? " Ngaøi A Nan thaät thaø noùi "khoâng thaáy" neân bò ñöùc Phaät quôû.

Phaät noùi:

- OÂng ñaõ queân mình theo vaät. Ta ñöa tay leân laø luùc ñoù thaáy coù tay. Khi ta ruùt tay laïi laø luùc ñoù thaáy khoâng coù tay, chôù ñaâu phaûi khoâng thaáy.

Chuùng ta cöù quen thaáy tay goïi laø thaáy, ruùt tay laïi noùi khoâng thaáy. Nhö vaäy mình ñaõ laàm tay laø caùi thaáy. Caùi thaáy duø coù tay hay khoâng tay gì vaãn thaáy. Cuõng nhö theá ñoái vôùi caùi nghe. Khi Phaät baûo La Haàu La ñaùnh moät tieáng chuoâng: "Boong". Roài hoûi: "OÂng coù nghe khoâng? " A Nan ñaùp: "Daï nghe". Khi tieáng chuoâng döøng laïi, Phaät hoûi: "OÂng coù nghe khoâng? ". A Nan ñaùp: "Daï khoâng". Phaät quôû:

- Tieáng chuoâng coù thì nghe coù tieáng chuoâng. Tieáng chuoâng laëng thì nghe khoâng coù tieáng chuoâng, ñaâu phaûi khoâng nghe?

Chuùng ta cöù noùi khoâng coù tieáng chuoâng thì khoâng nghe. Taát caû quyù vò kieåm laïi coù phaûi nhö vaäy khoâng?

Ñoù laø chuùng ta ñaõ leä thuoäc vaøo saéc traàn, thinh traàn. Coù saéc traàn goïi laø coù thaáy, coù thinh traàn goïi laø coù nghe. Nhö vaäy chuùng ta khoâng töï chuû chuùt naøo heát. Caû ngaøy bò troùi buoäc bôûi saùu traàn, maø ñaõ bò troùi buoäc thì Phaät goïi ñoù laø traàm luaân. Noù loâi cuoán, noù daãn daét, noù laøm chuû mình roài.

Cho neân giaûi thoaùt laø giaûi thoaùt caùi gì? Laø giaûi thoaùt saùu traàn, nghóa laø soáng vôùi saùu traàn maø khoâng bò leä thuoäc noù. Laøm sao ñeå khoâng leä thuoäc noù? Toâi noùi gaàn nhaát nhö loã muõi cuûa chuùng ta, nghe muøi thôm thì thích, coøn nghe muøi hoâi thì gheùt. Tai chuùng ta nghe tieáng hay thì chòu, nghe tieáng dôû thì traùnh. Löôõi cuõng vaäy, caùi gì ngon chuùng ta thích, caùi gì dôû khoâng öa. Nhö vaäy caû ngaøy chuùng ta theá naøo? Cöù tìm nhöõng gì vöøa yù vôùi caùi thaáy, caùi nghe, caùi ngöûi, caùi neám, caùi xuùc chaïm v.v... Tìm ñöôïc nhöõng thöù ñoù thì goïi laø thoûa maõn, haïnh phuùc.

Nhöng neáu chuùng ta xeùt kyõ laïi xem caùi thoûa maõn ñoù coù laâu daøi, beàn chaéc khoâng? Chaéc chaén laø khoâng. Vaäy maø caû ñôøi chuùng ta cöù quanh quaån vôùi noù. Cöù saùng ñi laøm thì nghó tröa coù moùn gì aên cho ngon mieäng, nhö vaäy coâng laøm buoåi saùng ñoù gaàn heát roài. Ñoàng löông tìm ñöôïc trong ngaøy chæ ñuû cho moät buoåi vôùi moùn aên ngon mieäng. Ñeán tai, laâu laâu muoán nghe nhöõng baûn nhaïc maø mình öa thích thì phaûi tôùi phoøng aâm nhaïc. Nhö vaäy ñeå vöøa tai cuõng phaûi toán heát bao nhieâu tieàn. Chuùng ta cöù quay cuoàng trong maét, tai, muõi, löôõi… maø coù bao giôø thaáy ñuû ñaâu. Nhö theá heát ngaøy naøy, ngaøy noï chuùng ta giaø, giaø roài cheát. Coù gì laø beàn laâu, haïnh phuùc, töï do ñaâu?

Chuùng ta cöù töôûng thuï höôûng nguõ duïc cho thoûa thích laø ñöôïc töï do, nhöng söï thöïc nhö theá chính laø maát töï do. Coù nhieàu ngöôøi treû tuoåi hay than phieàn raèng: Ngöôøi tu, nhaát laø tu só treû taïi sao daïi khôø khoâng höôûng duïc laïc theá gian roài ñi tu, coøn treû ñi tu laøm chi? Vaøo chuøa phaûi aên chay, aên laït, khoå gaàn cheát. Coøn ôû ngoaøi ñôøi ngöôøi ta aên thòt aên caù ngon laønh. Ñieåm naøy trong kinh noùi chaúng qua laø söï huaân taäp thoâi.

Neáu quyù vò aên maën quen maø phaûi aên moät ngaøy chay thì thaáy khoå gheâ laém. Ngöôïc laïi chuùng toâi aên chay quen töø nhoû ñeán lôùn, baây giôø baét aên maën thì chuùng toâi cuõng khoå nhö vaäy. AÊn chay quen thì thaáy aên chay laø thanh ñaïm, aên maën quen thì thaáy aên maën laø ngon, vöøa mieäng. Chaúng qua do söï huaân taäp cuûa mình thoâi. Neáu quen taäp nhöõng thöù caàu kyø, töï nhieân noù loâi cuoán mình ñi. Cho neân trong nhaø Phaät noùi bò saùu traàn troùi buoäc, laøm cho mình khoâng ñöôïc töï do. Giaûi thoaùt ôû ñaây laø giaûi thoaùt saùu traàn.

Coù ngöôøi tôùi hoûi moät Thieàn sö ôû Trung Hoa:

- Theá naøo laø giaûi thoaùt?

Ngaøi chæ traû lôøi:

- Caên, traàn khoâng dính nhau laø giaûi thoaùt.

Nghóa laø saùu caên khoâng dính vôùi saùu traàn laø giaûi thoaùt. Nhö vaäy giaûi thoaùt laø thöïc teá, chôù khoâng phaûi chuyeän xa vôøi. Ngay trong cuoäc soáng naøy maø chuùng ta khoâng bò troùi buoäc bôûi saùu traàn laø chuùng ta giaûi thoaùt. Ñoù laø caùi giaûi thoaùt thöù nhaát.

Thöù hai laø giaûi thoaùt luaân hoài sinh töû. Luaân hoài sinh töû laø sao? Nhieàu ngöôøi cöù nghó raèng, luaân hoài sinh töû laø töôûng töôïng, chôù khoâng coù thöïc teá. Nhöng thöïc ra ñaây laø moät leõ thöïc, chôù khoâng phaûi töôûng töôïng. Bôûi vì vôùi caùi nhìn cuûa ñöùc Phaät, cuoäc soáng chuùng ta luoân luaân löu chuyeån bieán, khoâng döøng ôû moät chaëng naøo.

Ví duï nhö thaân naøy do töù ñaïi: ñaát, nöôùc, gioù, löûa hôïp thaønh. Töù ñaïi naøy khi hoaïi thì noù coøn hay heát? Khi bò hoaïi thì ngöôøi ta noùi laø heát. Nhöng laáy moät ví duï khaùc, nhö coù ngöôøi ñem caùi thau muùc nöôùc ñeå ngoaøi naéng hoaëc baéc leân beáp ñun soâi. Ñun soâi töø saùng ñeán tröa thì thau nöôùc ñoù khoâ. Thaáy khoâ ai cuõng noùi nöôùc heát roài, nhöng söï thaät nöôùc coù heát khoâng? Ñaâu coù heát, chaúng qua töø theå loûng noù bieán thaønh theå hôi. Theå hôi bay leân gaëp laïnh thì rôi xuoáng thaønh theå loûng trôû laïi. Cöù nhö vaäy maø löu chuyeån, ñaûo leân loän xuoáng. Neáu ñeå ôû nhieät ñoä trung bình thì nöôùc giöõ nguyeân theå loûng, khoâng bay leân cuõng khoâng ñoâng laïi. Ñoù laø phaàn thuoäc veà töù ñaïi töùc vaät chaát, luoân luaân chuyeån. Coøn tinh thaàn thì sao, noù cuõng luoân luaân chuyeån.

Phaät noùi chuùng ta coù theå tieán leân, coù theå luøi xuoáng vaø coù theå y nguyeân, khoâng tieán khoâng luøi, tuøy theo söï huaân taäp cuûa moãi ngöôøi. Ñöùc Phaät giaûi thích cho chuùng ta bieát nguyeân nhaân naøo ñöa chuùng ta tieán leân, nguyeân nhaân naøo ñaåy chuùng ta luøi xuoáng, nguyeân nhaân naøo khieán cho chuùng ta vaãn giöõ nguyeân con ngöôøi, khoâng tieán khoâng luøi. Ñoù laø do söï luaân chuyeån veà maët tinh thaàn, hay noùi khaùc ñi laø söï chuyeån ñoåi nghieäp löïc cuûa mình tuøy theo coâng phu tu taäp hay taïo nghieäp cuûa moãi ngöôøi.

Toùm laïi, giaùc ngoä trong nhaø Phaät laø thaáy roõ leõ thöïc cuûa con ngöôøi vaø muoân phaùp. Taát caû ñeàu voâ ngaõ, voâ thöôøng, khoâng coù chuû theå vaø khoâng coá ñònh. Hieåu ñieàu naøy roài chuùng ta coù theå hieåu qua cöông yeáu cuûa Phaät giaùo.

Trong phaïm vi baøi naøy toâi chæ ñöa ra nhöõng neùt cô baûn nhö vaäy thoâi, phaàn chi tieát seõ heïn ôû moät dòp khaùc.

2- Noùi veà Thieàn toâng

Coù moät ít ngöôøi nghieân cöùu ñaïo Phaät cho raèng Thieàn toâng laø quaùi thai cuûa Phaät giaùo. Ñoù laø vì hoï khoâng hieåu ñeán nôi ñeán choán veà Thieàn toâng. Söï thöïc Thieàn toâng chính laø coát tuûy cuûa ñaïo Phaät, chôù khoâng phaûi taàm thöôøng. ÔÛ ñaây chuùng toâi seõ giaûi thích cho quyù vò hieåu roõ.

Tröôùc heát toâi noùi veà danh töï, töùc teân cuûa Thieàn toâng. Thieàn toâng, coù choã goïi laø Toå sö Thieàn. Taïi sao goïi laø Toå sö Thieàn? Bôûi vì trong ñaïo Phaät coù hai loái Thieàn.

Khi ñöùc Phaät coøn taïi theá, Ngaøi daïy phöông phaùp tu Thieàn coù tính caùch phoå thoâng, duøng chung cho ngöôøi xuaát laãn taïi gia, goïi laø Nhö Lai Thieàn. Coøn loái tu Thieàn chæ daønh cho moät soá ngöôøi tu nhö Toå Ca Dieáp chaúng haïn, ñoù laø Toå sö Thieàn. Ngöôøi ñaït ñöôïc yeáu chæ aáy goïi laø Toå. Nhö vaäy noùi Toå sö Thieàn laø ñeå giaûn bieät vôùi Nhö Lai Thieàn. Thieàn toâng cuõng goïi laø Nhö Lai töï taùnh thanh tònh Thieàn. Taïi sao goïi laø Nhö Lai töï taùnh thanh tònh Thieàn? Bôûi vì Nhö Lai töùc laø Phaät; töï taùnh töï laø mình, taùnh laø baûn taùnh baûn taùnh cuûa mình haèng giaùc, haèng saùng, goïi ñoù laø Nhö Lai. Trôû veà soáng vôùi baûn taùnh haèng giaùc, haèng thanh tònh cuûa mình thì goïi laø Nhö Lai töï taùnh thanh tònh Thieàn. Ñoù laø phaàn teân cuûa Thieàn toâng.

Toå sö Thieàn naøy phaùt nguoàn töø ñaâu. Ñieåm

naøy, toâi chæ neâu ñaïi cöông. Trong nhaø thieàn noùi Toå ñaàu tieân laø Toå Ca Dieáp, ngöôøi AÁn Ñoä, sinh ñoàng thôøi vôùi ñöùc Phaät. Toå thöù hai laø ngaøi A Nan… cho tôùi Toå thöù hai möôi taùm laø ngaøi Boà-ñeà Ñaït Ma. Toå Boà-ñeà Ñaït Ma truyeàn Thieàn sang Trung Hoa vaø trôû thaønh Sô Toå xöù naøy. Tôùi Toå thöù ba möôi ba laø Ngaøi Hueä Naêng töùc Luïc Toå cuûa Trung Hoa. Sau naøy, chính heä Thieàn cuûa ngaøi Hueä Naêng truyeàn laàn sang Vieät Nam. Ñoù laø chuùng toâi löôïc neâu ñaïi cöông.

Coù moät vaøi hoïc giaû nghi heä thoáng ba möôi ba vò Toå ôû AÁn Ñoä vaø Trung Hoa laø moät loái kheùo saép xeáp cuûa ngaøi Thaàn Hoäi, töùc ñeä töû öu tuù cuûa Toå Hueä Naêng. Ñieàu ñoù môùi nghe töôûng nhö ñuùng nhöng söï thöïc khoâng phaûi vaäy. Khi ñoïc quyeån Ma ha Chæ Quaùn cuûa Ñaïi sö Trí Khaûi, chuùng toâi thaáy ngaøi Trí Khaûi ñaõ keå veà hai möôi taùm vò toå AÁn Ñoä roài. Maø ngaøi Trí Khaûi sinh naêm 538, tòch naêm 597 Taây lòch, tröôùc ngaøi Thaàn Hoäi treân traêm naêm. Nhö vaäy ñeå quyù vò thaáy raèng, heä thoáng chö Toå trong nhaø Thieàn khoâng phaûi do ngaøi Thaàn Hoäi töï döïng leân maø noù ñaõ coù töø tröôùc roài.

Veà toâng chæ cuûa Thieàn toâng thì trong nhaø Thieàn thöôøng duøng boán caâu cuûa Toå Boà-ñeà Ñaït Ma khi sang Trung Hoa, laøm chaâm ngoân cuûa ngöôøi tu Thieàn:

Baát laäp vaên töï

Giaùo ngoaïi bieät truyeàn

Tröïc chæ nhaân taâm

Kieán taùnh thaønh Phaät.

Nghe nhö vaäy quyù vò laáy laøm laï, Thieàn toâng khoâng laäp vaên töï, truyeàn ngoaøi giaùo lyù cuûa Phaät, chæ thaúng taâm ngöôøi, thaáy taùnh thaønh Phaät. Ñaõ khoâng laäp vaên töï, truyeàn ngoaøi giaùo lyù maø Toå Ñaït Ma laïi baûo ngaøi Hueä Khaû:

- Ngöôi neân laáy boán quyeån kinh Laêng Giaø laøm choã aán taâm.

Ñeán Toå thöù saùu laø ngaøi Hueä Naêng, laïi ñöôïc Nguõ Toå giaûng kinh Kim Cang maø ngoä. Nhö vaäy roõ raøng coù vaên töï maø noùi baát laäp vaên töï. Laïi nöõa, trong Ñaïi taïng kinh Trung Hoa, saùch Thieàn chieám nhieàu hôn taát caû saùch cuûa caùc Toâng khaùc. Noùi khoâng laäp maø sao nhieàu saùch quaù? Nhö vaäy coù maâu thuaãn khoâng? Toâi seõ giaûi thích ñieåm naøy.

Chuû tröông nhaø Thieàn laø chuû tröông phaù chaáp, khoâng cho mình keït vaøo moät caùi gì. Nhöng chuùng ta thöôøng nghe hoïc giaû thôøi xöa töøng noùi "Vaên dó taûi Ñaïo". Vaên duøng ñeå chôû Ñaïo. Nhö vaäy vaên ñeå chôû ñaïo chôù khoâng phaûi vaên laø ñaïo. Ví nhö chuùng ta coù chieác xe chôû gaïo thì gaïo ñoù khoâng phaûi laø chieác xe, chieác xe cuõng khoâng phaûi laø gaïo. Nhöng nhôø chieác xe môùi chôû ñöôïc gaïo. Vaên cuõng vaäy, vaên khoâng phaûi laø ñaïo nhöng nhôø vaên maø chôû ñöôïc ñaïo. Do ñoù neáu chuùng ta cöù phaân tích vaên ñeå thaáy ñaïo thì thaáy ñöôïc khoâng? Chaéc chaén laø khoâng, maø phaûi nöông theo vaên ñeå ñaït ñaïo, thaáy ñöôïc ñaïo. Laïi, chuùng ta cuõng thöôøng nghe "YÙ taïi ngoân ngoaïi". Nghóa laø yù luoân luoân ôû ngoaøi lôøi noùi, chôù khoâng phaûi trong lôøi noùi. Nhieàu khi lôøi noùi ôû ñaây maø yù ôû choã khaùc. Cho neân noùi yù taïi ngoân ngoaïi. Hoaëc noùi "ñaéc yù vong ngoân", nghóa laø ñöôïc yù queân lôøi. Phaûi naém ñöôïc yù, chôù ñöøng chaáp lôøi noùi maø hieåu sai yù.

Kinh Laêng Nghieâm hay kinh Vieân Giaùc ñeàu noùi caâu " Tu-ña-la nhö tieâu nguyeät chæ", töùc laø kinh Phaät nhö ngoùn tay chæ maët traêng. Neáu chuùng ta bieát ngoùn tay laø phöông tieän thì nöông ngoùn tay ñeå thaáy maët traêng. Maët traêng ôû ngoaøi ngoùn tay chôù khoâng phaûi maët traêng laø ngoùn tay. Ngöôøi naøo cöù nhìn ngoùn tay cho laø maët traêng thì laàm. Cuõng vaäy, chuùng ta cöù oâm aáp chöõ nghóa trong kinh, cho ñoù laø ñaïo, cho ñoù laø Phaät thì laàm. Phaûi nöông theo kinh ñeå thaáy caùi xa hôn nöõa. Ñoù môùi laø muïc ñích chính ñöùc Phaät muoán nhaém ñeán.

Luïc Toå Hueä Naêng nghe Nguõ Toå Hoaøng Nhaãn giaûng kinh Kim Cang, trong ñoù chuû yeáu laø hai caâu hoûi cuûa ngaøi Tu Boà Ñeà. Caâu hoûi thöù nhaát "Laøm sao haøng phuïc ñöôïc taâm? ". Caâu thöù hai "Laøm sao an truï ñöôïc taâm? ". Khi ñöùc Phaät giaûi thích veà an truï taâm, Ngaøi noùi "baát öng truï saéc sinh taâm, baát öng truï thinh, höông, vò, xuùc, phaùp sanh taâm. Öng voâ sôû truï nhi sanh kyø taâm". Nghóa laø khoâng neân truï (truï laø dính maéc) nôi saéc maø sanh taâm Boà-ñeà; khoâng neân truï, thinh, höông, vò, xuùc, phaùp maø sanh taâm Boà-ñeà; neân khoâng coù choã truï maø sanh taâm Boà-ñeà. Ñeán ñaây, Luïc Toå baát giaùc thoát leân: "Ñaâu ngôø taùnh mình voán töï thanh tònh, ñaâu ngôø taùnh mình voán khoâng sanh dieät, ñaâu ngôø taùnh mình voán töï ñaày ñuû, ñaâu ngôø taùnh mình voán khoâng dao ñoäng, ñaâu ngôø taùnh mình hay sanh muoân phaùp". Nhö vaäy laø Ngaøi khoâng döøng ôû choã khoâng dính vôùi saùu traàn, maø Ngaøi coøn thaáy xa hôn nöõa.

Theá neân bieát vaên töï chæ laø phöông tieän chôù khoâng phaûi cöùu kính, nhöng chuùng ta thöôøng hay maéc keït ôû vaên töï. Toå Ñaït Ma vì khoâng muoán chuùng ta maéc keït nhö theá, neân Ngaøi noùi baát laäp vaên töï. Tuy baát laäp vaên töï nhöng sao trong nhaø Thieàn coù raát nhieàu ngöõ luïc. Sôû dó noùi baát laäp laø ñeå phaù chaáp, nhieàu ngöôøi khoâng hieåu roài cöù chaáp vaøo caùi baát laäp ñoù, gaëp nhau cöù im re khoâng noùi gì heát, maø chaáp thì vaãn cöù chaáp. Ñoù laø sai laàm lôùn.

Thöù nöõa laø giaùo ngoaïi bieät truyeàn, töùc laø truyeàn ngoaøi giaùo lyù. Nhö treân toâi ñaõ noùi, giaùo lyù cuûa Phaät laø ngoùn tay chæ maët traêng. Muoán thaáy maët traêng laø phaûi thaáu ngoaøi giaùo lyù, coøn chaáp ngoùn tay laø maët traêng thì seõ thaáy sai laàm. Trong nhaø Phaät coù laém ngöôøi cöù tuïng heát baøi kinh naøy ñeán baøi kinh noï, cho ñoù laø tu, laø giaùc ngoä giaûi thoaùt. Ñoù laø chaáp caùi gì? Chaáp ngoùn tay cho laø maët traêng. Giaùo ngoaïi bieät truyeàn laø vaäy, khoâng phaûi noùi giaùo ngoaïi bieät truyeàn laø khoâng dính daùng gì ñeán giaùo lyù cuûa Phaät heát. Ñoù laø chaáp sai laàm.

Cuoái cuøng laäp tröôøng cuûa Thieàn toâng laø tröïc chæ nhaân taâm, kieán taùnh thaønh Phaät. Töùc chæ thaúng taâm ngöôøi, thaáy ñöôïc taùnh mình thì thaønh Phaät. Nhaän ra baûn taùnh roài thì thaønh Phaät, töùc töï taùnh thanh tònh Thieàn nhö ñaõ noùi ôû treân. Nhö vaäy chöõ thaønh Phaät ôû ñaây khoâng coù gì laï hôn laø ñöôïc giaùc ngoä. Giaùc ngoä caùi gì? Giaùc ngoä ñöôïc caùi chaân thaät saün coù ôû con ngöôøi mình. Nhaän ra ñöôïc caùi thöïc ñoù thì khoâng coøn leä thuoäc vaøo hai töôùng voâ ngaõ vaø voâ thöôøng. Töùc laø vöôït thoaùùt ra ngoaøi voâ ngaõ vaø voâ thöôøng. Vì vaäy maø goïi laø Phaät, laø giaûi thoaùt.

Cho neân chuû yeáu tu taäp cuûa Thieàn toâng laø kieán taùnh, nghóa laø bieát roõ caùi giaû vaø nhaän chaân ñöôïc caùi thaät ngay nôi con ngöôøi chuùng ta. Ngay nôi con ngöôøi chuùng ta caùi naøo giaû mình bieát giaû, caùi naøo thöïc mình bieát thöïc. Nhaän ñöôïc nhö vaäy goïi laø giaùc ngoä.

Trong nhaø Phaät noùi nhöõng gì khoâng coù chuû theå, khoâng coá ñònh ñeàu laø giaû. Chöõ giaû ñaây ñöøng hieåu laø khoâng coù, khoâng ngô. Noù coù taïm thôøi, roài maát. Caùi gì coù taïm thôøi roài maát thì goïi laø giaû. Nhö xeùt veà thaân naøy, chuùng ta ñeàu bieát thaân laø töôùng duyeân hôïp, töôùng duyeân hôïp thì khoâng coù gì baûo ñaûm beàn chaéc. Neân chuùng ta soáng ngaøy nay thì bieát ngaøy nay, khoâng ai baûo ñaûm mình soáng ñeán ngaøy naøo, thaùng naøo heát. Bôûi vì caùi cheát noù ñeán baát kyø luùc naøo. Maïng soáng chuùng ta khoâng baûo ñaûm thì ñaâu coù thaät. Khoâng thaät neân nhaø Phaät goïi laø giaû. Giaû laø taïm, noù tuy hieän höõu nhöng khoâng beàn khoâng laâu, chöù khoâng phaûi khoâng ngô.

Thaân ñaõ giaû, ñeán taâm thì sao? Ña soá quyù vò cho raèng taâm mình laø söï hieåu bieát, phaân bieät. Thaät ra trong ñaïo Phaät ñònh nghóa chöõ taâm ñôn giaûn laém, taâm laø caùi bieát. Nhöng caùi bieát ñoù coù nhieàu loaïi, nhieàu thöù. Nhö quyù vò cho raèng kieán thöùc hay nhöõng suy tö cuûa mình laø taâm. Nhöng Phaät khoâng chaáp nhaän nhö theá. Taïi sao?

Bôûi vì kieán thöùc cuûa mình laø do söï huaân taäp maø ñöôïc. Hoài nhoû naêm möôøi tuoåi chuùng ta ñaâu coù kieán thöùc, phaûi khoâng? Lôùn leân chuùng ta do hoïc vaø huaân taäp neân coù hieåu bieát. Ai huaân taäp ngaønh naøo thì gioûi ngaønh ñoù, coøn ngöôøi khoâng coù phöông tieän huaân taäp thì goïi laø doát. Nhö vaäy kieán thöùc laø söï vay möôïn töø beân ngoaøi, do ngöôøi khaùc trao cho. Mình möôïn, mình nhaët cuûa ngöôøi khaùc thì noùi cuûa mình sao ñöôïc. Neáu noùi kieán thöùc ñoù cuûa mình thì ngöôøi maùy coù boä nhôù do ngöôøi ta caøi vaøo laø cuûa ai? Chaúng qua do beân ngoaøi nhoài vaøo thì noù nhôù, nhôù roài thaønh thoùi quen. Caùi gì thöïc cuûa mình thì khoâng phaûi do beân ngoaøi ñem ñeán. Neáu beân ngoaøi ñem ñeán thì khoâng phaûi cuûa mình. Cho neân trong nhaø Thieàn coù caâu noùi: "Neáu töø ngoaøi vaøo thì khoâng phaûi cuûa baùu trong nhaø".

Neáu chuùng ta cho raèng caùi suy nghó laø taâm cuûa mình, thì luùc ngöng suy nghó, mình coù taâm khoâng? Chaúng leõ khi ñoù mình nhö caây nhö goã. Khi suy nghó thì coù mình, khi khoâng suy nghó cuõng vaãn coù mình. Nhö vaäy mình khoâng phaûi laø caùi suy nghó. Neáu noùi suy nghó laø mình thì khi tìm laïi noù, noù coù khoâng? Noù maát. Nhö vaäy noù chæ laø boùng, coù ñoù roài maát ñoù, khoâng thaät.

Laïi nöõa, caùi suy nghó cuûa mình laø ñoái töôïng bò mình bieát chôù khoâng phaûi thaät mình. Baây giôø toâi xin hoûi, khi quyù vò suy nghó, quyù vò coù bieát mình ñang suy nghó khoâng? Neáu coù ngöôøi hoûi: "Anh ñang laøm gì? " Ñaùp: "Toâi ñang suy nghó vaán ñeà naøy". Roài luùc khoâng suy nghó gì heát, quyù vò coù bieát mình khoâng suy nghó khoâng? Vaãn bieát. Vaäy thì bieát mình coù suy nghó, bieát mình khoâng suy nghó, caùi bieát ñoù luùc naøo cuõng coù. Nhöng noù khoâng phaûi laø caùi suy nghó.

Laâu nay chuùng ta laàm nhaän caùi suy nghó laø mình. Caùi suy nghó ñoù trong nhaø Phaät thöôøng goïi laø taâm voïng töôûng, noù luoân luoân chuyeån bieán, khoâng döøng. Coøn taâm chaân thaät chuùng ta laïi khoâng bieát. Vì khoâng bieát, khoâng nhaän ra taâm chaân thaät neân chuùng ta queân laõng noù, thaønh ra coù cuõng nhö khoâng. Do ñoù nhaø Thieàn coát laøm sao chæ cho chuùng ta bieát ngay nôi thaân giaû doái naøy coù caùi chaân thaät. Caùi chaân thaät ñoù, nhaø Thieàn goïi laø baûn lai dieän muïc, trong kinh thì goïi laø Phaät taùnh, laø chaân taâm. Baûn lai dieän muïc laø gì? Baûn laø xöa, lai laø nay, töùc laø maët maét saün coù cuûa mình töø xöa ñeán nay. Boä maët aáy ñaõ coù töø thuôû naøo, neân goïi laø baûn lai dieän muïc.

Nhö vaäy trong nhaø Phaät chia ra hai loaïi taâm, chôn taâm vaø voïng taâm. Chôn taâm laø taâm haèng bieát, haèng saùng, khoâng coù sanh dieät. Voïng taâm laø taâm phaân bieät sinh dieät. Laâu nay chuùng ta chæ nhaän taâm sinh dieät cho ñoù laø taâm mình, coøn taâm haèng bieát kia chuùng ta laïi queân maát. Quyù vò seõ thaéc maéc taâm haèng bieát ñoù nhö theá naøo, ôû ñaâu, hieän giôø mình coù hay khoâng? Toâi xin ñôn cöû moät ít caâu chuyeän nho nhoû ñeå chæ cho quyù vò thaáy.

Trong kinh Laêng Nghieâm, ñöùc Phaät coù noùi vôùi ngaøi A Nan taùnh thaáy luùc naøo cuõng coù. Khi nguû cuõng coù thaáy, cho tôùi con maét muø cuõng thaáy nöõa. Ngaøi A Nan ngaïc nhieân quaù! Con maét muø laøm gì thaáy?

Khi nguû quyù vò coù thaáy khoâng? Chuùng ta cöù cho raèng khi nguû khoâng thaáy, nhöng thaät ra neáu chuùng ta ñang nguû, coù ai môû ñeøn thì mình thaáy saùng lieàn, neân môùi giaät mình thöùc daäy. Nhö vaäy caùi thaáy luoân hieän höõu, nhöng vì ñoùng kín cöûa maét cho neân thaáy môø. Cuõng vaäy, khi nguû tai chuùng ta coù nghe khoâng? Neáu khoâng nghe thì nhöõng tieáng ñoäng, tieáng ñoàng hoà reo chuùng ta ñaâu coù nghe. Do nghe neân môùi thöùc daäy. Nhö vaäy keå caû khi nguû, khi thöùc cuõng vaãn coù taùnh thaáy, taùnh nghe.

Nhöng noùi ngöôøi muø maø thaáy thì laï quaù. Trong kinh Phaät noùi ngöôøi muø cuõng thaáy, ngaøi A Nan khoâng chaáp nhaän. Phaät baûo:

- OÂng ra ñöôøng hoûi maáy ngöôøi muø, xem tröôùc maét hoï thaáy caùi gì?

Ngaøi A Nan noùi:

- Neáu con hoûi thì hoï noùi, tröôùc maét thaáy toái ñen.

Phaät noùi:

- Ngöôøi muø tröôùc maét thaáy toái ñen. Vôùi ngöôøi saùng maét, ban ñeâm vaøo phoøng toái cuõng thaáy tröôùc maét toái ñen. Hai caùi thaáy ñoù coù khaùc nhau khoâng?

Ngöôøi muø thaáy toái ñen vaø ngöôøi saùng maét khi khoâng coù aùnh saùng hay aùnh ñeøn, hoï cuõng thaáy toái ñen. Ngöôøi muø thaáy toái ñen thì noùi khoâng thaáy, coøn ngöôøi saùng maét thaáy toái ñen thì noùi thaáy toái ñen. Sao laï vaäy? Caû hai ñeàu thaáy toái ñen, maø moät beân noùi thaáy, moät beân noùi khoâng thaáy. Thaáy toái ñen laø thaáy roài, ñaâu phaûi khoâng thaáy.

Nôi chuùng ta ñaõ coù thaáy töùc laø coù bieát, coù nghe töùc laø coù bieát. Caùi haèng bieát ñoù khoâng bò bieán ñoäng maø chuùng ta queân, chuùng ta chæ bieát ñöôïc caùi luoân luoân bieán ñoäng. Khi quyù vò suy nghó, ñoù laø moät doøng bieán ñoäng. Neáu chuùng ta haèng thaáy, haèng bieát maø khoâng nghó gì heát, ñoù môùi laø khoâng bieán ñoäng. Coù thaáy, coù bieát töùc laø coù taâm. Taâm ñoù khoâng ñoäng.

Cho neân trong nhaø Thieàn coù nhöõng caâu chuyeän môùi nghe qua, quyù vò caûm thaáy nhö ngôù ngaån, voâ lyù. Nhö coù ngöôøi ñeä töû cuûa ngaøi Nam Tuyeàn - Phoå Nguyeän ôû Trung Hoa, töùc laø Luïc Hoaøn Ñaïi Phu. OÂng ñaët caâu hoûi:

- Coù ngöôøi nuoâi con ngoãng trong moät caùi bình, ôû döôùi roäng, ôû treân heïp. Khi noù lôùn leân ñaày kín caùi bình. Baây giôø laøm sao ñem con ngoãng ra maø ñöøng ñaäp beå caùi bình?

Quyù vò coù caùch naøo ñem ra ñöôïc khoâng? Khi ñoù ngaøi Nam Tuyeàn traû lôøi moät caùch laï luøng, Ngaøi keâu:

- Hoaøn ñaïi coâng!

- Daï.

- Ra roài!

Quyù vò thaáy ra chöa? Ñoù laø thuû thuaät tieáp ngöôøi cuûa nhaø Thieàn.

Moät chuyeän nöõa. Töôùng quoác Buøi Höu tìm ñeán ngaøi Hoaøng Baù, töùc thaày Toå Laâm Teá. OÂng ñi quanh chuøa thaáy töôïng caùc vò Thaùnh taêng, lieàn hoûi thaày Truï trì:

- Töôïng ôû ñaây maø Thaùnh taêng ôû ñaâu?

Thaày Truï trì traû lôøi khoâng ñöôïc. OÂng hoûi ôû ñaây coù Thieàn sö khoâng, xin môøi traû lôøi duøm. Thaày Truï trì môøi ngaøi Hoaøng Baù leân, Buøi Höu hoûi laïi:

- Vöøa roài toâi coù hoûi thaày Truï trì moät caâu maø Ngaøi tieác lôøi khoâng noùi. Hoûi raèng, töôïng Thaùnh taêng ôû ñaây maø Thaùnh taêng ôû ñaâu?

Ngaøi Hoaøng Baù lieàn keâu:

- Buøi Höu!

- Daï!

Ngaøi noùi:

- ÔÛ ñaâu?

Nghe xong Buøi Höu ñaïi ngoä, thaáy ñöôïc Thaùnh taêng.

Nhöõng thuû thuaät trong nhaø Thieàn nhö vaäy ñoù. Môùi nghe qua döôøng nhö khoâng gì dính daùng heát, nhöng kyø thöïc laø chæ choã toät cuøng. Ai nhaän ñöôïc thì nhaän, khoâng nhaän ñöôïc thì thoâi, khoâng cho sanh hieåu.

Moät tröôøng hôïp khaùc. Ngaøi Baù Tröôïng - Hoaøi Haûi, laø vò Toå noåi tieáng vôùi caâu "Nhaát nhaät baát taùc nhaát nhaät baát thöïc", nghóa laø moät ngaøy khoâng laøm moät ngaøy khoâng aên. Luùc Ngaøi coøn nhoû laø ñeä töû cuûa Maõ Toå Ñaïo Nhaát. Moät hoâm hai thaày troø ñi daïo vöôøn, thaáy coù moät baày chim bay ngang hö khoâng, Maõ Toå hoûi:

- Caùi gì ñoù?

- Baày vòt trôøi.

Moät hoài Toå hoûi laïi:

- Bay ñi ñaâu?

Ngaøi Baù Tröôïng traû lôøi:

- Bay qua.

Nghe vaäy, Maõ Toå naém loã muõi ngaøi Baù Tröôïng keùo maïnh moät caùi, Ngaøi la leân moät tieáng thaát thanh. Maõ Toå baûo:

- Sao khoâng noùi bay qua maát ñi.

Ngay ñoù Ngaøi lieàn ngoä. Quyù vò thaáy loái daïy ñaïo cuûa thaày troø trong nhaø Thieàn laï luøng khoâng? OÂng thaày nheùo muõi hoïc troø, vaäy maø hoïc troø ngoä. Ngoä caùi gì? Ñoù laø nhöõng ñieàu toâi muoán chæ cho quyù vò thaáy. Bôûi vì troïng taâm cuûa Thieàn toâng coát vaïch baøy cho chuùng ta thaáy caùi chaân thaät haèng höõu nôi mình. Nhöng caùi ñoù khoâng theå giaûi thích ñöôïc. Giaûi thích laø traät. Töùc laø moãi ngöôøi phaûi moø maãm roài phaùt minh thoâi. ÔÛ ñaây, toâi noùi chuyeän vôùi quyù vò laàn ñaàu, buoäc loøng phaûi giaûi thích chuùt ít cho quyù vò quen vôùi loái daïy ñaïo cuûa nhaø Thieàn. Sau thì khoâng caàn phaûi giaûi thích nöõa, ñeå quyù vò töï hieåu seõ toát hôn.

Chuyeän con ngoãng nuoâi trong caùi bình, laøm sao ñem ngoãng ra maø khoâng laøm toån hö caùi bình? Thieàn sö keâu, cö só daï moät tieáng laø con ngoãng ra roài. Con ngoãng vaø caùi bình duï cho caùi gì? Con ngoãng laø duï cho taâm thaáy bieát cuûa mình, caùi bình duï cho thaân naøy. Taâm vaø thaân khoâng rôøi nhau, nhö con ngoãng ñaày chaät caùi bình.

Nhöng laøm sao bieát trong thaân naøy coù taâm haèng höõu? Khi nghe hoûi Thieàn sö bieát lieàn, neân khoâng traû lôøi maø Ngaøi chæ keâu: "Hoaøn ñaïi coâng! ". Cö só öùng thinh: "Daï". Ngaøi noùi: "Ra roài". Vöøa phaùt tieáng keâu lieàn coù tieáng öùng thinh ñaùp laïi, vaäy caùi naøy khoâng haèng höõu laø gì? Nhaän ñöôïc caùi haèng höõu naøy thì con ngoãng ra roài. Töùc laø ngay nôi thaân xaùc thòt naøy luoân coù caùi haèng höõu hieän tieàn.

Chuyeän cuûa ngaøi Hoaøng Baù cuõng töông töï nhö vaäy. Chuyeän ngaøi Baù Tröôïng laïi khaùc. Baày chim bay qua maát, nhöng caùi thaáy baày chim bay qua ñaâu coù maát! Trong nhaø Thieàn hay duøng loã muõi ñeå bieåu tröng cho caùi chaân thaät. Bôûi vì loã muõi töôïng tröng cho maïch soáng cuûa chuùng ta, nhöng chuùng ta khoâng thaáy ñöôïc. Noù ôû tröôùc maét maø chuùng ta khoâng thaáy, chæ thaáy ngöôøi, thaáy caûnh, chôù khoâng thaáy loã muõi mình. Taùnh thaáy cuûa mình cuõng hieän höõu nhö vaäy, nhöng ta chæ nhôù baày chim maø queân ñi taùnh thaáy. Maõ Toå vaën loã muõi baûo "sao khoâng noùi bay qua maát ñi? " ñeå nhaéc caùi hieän höõu ñoù. Ngaøi Baù Tröôïng lieàn thaáy. Nhö vaäy thì chim bay maát chöù mình ñaâu coù maát. Nhaän ra ñöôïc caùi aáy laø ngoä.

Nhaø Thieàn söû duïng phöông tieän ñoù ñeå chuùng ta thaáy ñöôïc caùi chaân thaät cuûa mình ôû ngay chính nôi mình, chôù khoâng bao giôø vaéng. Bôûi vì chuùng ta thaáy saéc cöù lo chaïy theo saéc, nghe tieáng chaïy theo tieáng maø queân caùi hay thaáy, hay nghe. Trong khi chuùng ta töøng soáng, töøng duøng noù beân mình, maø laïi khoâng nhaän ra noù. Thaät ñaùng tieác!

Vì vaäy Thieàn toâng söû duïng nhöõng phöông tieän coù tính caùch laï luøng ñeå chuùng ta khoâng bò maéc keït trong phöông tieän. Chuû yeáu laø laøm sao cho haønh giaû thaáy roõ, bieát roõ ñöôïc caùi chaân thaät ngay trong caùi hö giaû naøy. Nhaän ra ñöôïc caùi chaân thaät ñoù goïi laø kieán taùnh hay laø giaùc ngoä. Ñoù laø muïc ñích chính cuûa caùc Thieàn sö khi daïy ñaïo vaäy.

3- Thieàn toâng truyeàn vaøo Vieät Nam

Chuùng ta thöôøng noùi Thieàn toâng vaø Phaät giaùo Vieät Nam, nhöng theo caùi nhìn cuûa chuùng toâi thì noùi Thieàn toâng laø noùi tôùi Phaät giaùo Vieät Nam. Hay ngöôïc laïi noùi Phaät giaùo Vieät Nam laø noùi tôùi Thieàn toâng. Taïi sao chuùng toâi khaúng ñònh nhö vaäy?

Bôûi vì ñaàu tieân Thieàn toâng do Thieàn sö Tyø Ni Ña Löu Chi truyeàn vaøo Vieät Nam naêm 580 TL. Nhö vaäy cuoái theá kyû thöù saùu Thieàn toâng ñaõ coù maët ôû Vieät Nam. Keá ñoù laø Thieàn sö Voâ Ngoân Thoâng truyeàn vaøo naêm 820 TL. Sau ñoù Thieàn sö Thaûo Ñöôøng truyeàn vaøo naêm 1069 TL. Cuoái cuøng Toâng Taøo Ñoäng, Toâng Laâm Teá truyeàn vaøo ñaøng trong, ñaøng ngoaøi vaøo theá kyû thöù 17. Nhö vaäy chuùng ta coù theå noùi raèng Thieàn toâng ñaõ coù maët treân ñaát nöôùc Vieät Nam töø cuoái theá kyû thöù saùu.

Neáu chuùng ta nghieân cöùu lòch söû kyõ seõ thaáy, tröôùc khi Thieàn toâng töø caùc Sö Trung Hoa truyeàn vaøo Vieät Nam thì ñoaøn chö Taêng AÁn Ñoä sang truyeàn giaùo ôû ñaát nöôùc ta, cuõng truyeàn Thieàn nhöng khoâng phaûi laø Thieàn toâng. Ñieàu ñoù chaéc quyù vò cuõng thaáy roõ. Nhö vaäy taïi sao toâi cho raèng noùi Thieàn toâng laø noùi ñeán Phaät giaùo Vieät Nam hay ngöôïc laïi. Roõ raøng söû lieäu coøn ghi laïi, nhöõng nhaø sö noåi tieáng truyeàn baù ñaïo lyù hoaëc laøm toaøn laø Thieàn sö. Tröôùc ñôøi Lyù ích nöôùc lôïi daân v.v.. Traàn vaø töø ñôøi Lyù Traàn veà sau cuõng nhö theá. Ñoù laø noùi thôøi tröôùc.

Hieän giôø coù nhieàu ngöôøi töôûng chöøng nhö Thieàn toâng khoâng coù maët treân ñaát nöôùc Vieät Nam, nhöng chuùng toâi thaáy khaùc. Neáu chuùng ta chòu khoù ñeán nhöõng ngoâi chuøa coå, tìm caùc baøi vò thôø Toå, thì khoâng baøi vò naøo maø chaúng noùi keá thöøa Toâng Laâm Teá hoaëc Toâng Taøo Ñoäng. Trong Toâng Laâm Teá coù hai nhoùm laø Laâm Teá gia phoå vaø Laâm Teá chaùnh toâng. Neáu Laâm Teá thì laø Thieàn toâng roài, Taøo Ñoäng cuõng laø Thieàn toâng. Nhöõng vò Hoøa thöôïng noåi tieáng hieän nay cuõng thuoäc caùc Toâng ñoù.

Nhö vaäy coù theå noùi raèng quyù Ngaøi ñeàu ôû trong heä Thieàn toâng. Nhöng phöông phaùp tu haønh coù theå uyeån chuyeån khaùc ñi moät chuùt. Song söï thöïc ñeàu naèm trong heä Thieàn toâng caû. Neáu taát caû chö vò cao Taêng ñeàu xuaát thaân töø Thieàn toâng thì Phaät giaùo Vieät Nam ñaâu khoâng phaûi laø Thieàn toâng? Nhö vaäy noùi Thieàn toâng laø noùi tôùi Phaät giaùo Vieät Nam roài. Ñoù laø toâi noùi treân phöông dieän truyeàn baù töø tröôùc ñeán nay theo chieàu daøi cuûa lòch söû.

Neáu chuùng ta nghó cho thaät kyõ môùi thaáy taàm voùc quan troïng cuûa Phaät giaùo, coù moät söï gaén boù giöõa Phaät giaùo vôùi daân toäc Vieät Nam. Söï gaén boù ñoù nhö theá naøo? Nhö caùc Thieàn sö tröôùc thôøi Ñinh, Leâ töùc tröôùc thôøi nhöõng vò ñöùng ra giaønh ñoäc laäp cho xöù sôû, caùc Ngaøi ñeàu coù söï uûng hoä hay chuaån bò cho neàn ñoäc laäp cuûa ñaát nöôùc. Chaúng haïn nhö ngaøi La Quyù An, roài sau naøy coù ngaøi Ñoã Phaùp Thuaän, Ngaøi Khuoâng Vieät. Tôùi ñôøi Lyù, coù ngaøi Vaïn Haïnh v.v... Toaøn laø caùc Thieàn sö ñöùng ra gaùnh vaùc moät phaàn trong vieäc giaønh ñoäc laäp cho xöù sôû. Ñieàu ñoù, neáu quyù vò coù nghieân cöùu chaéc cuõng thaáy roõ.

Coù nhieàu ngöôøi ñaët caâu hoûi: Thôøi ñoù khoâng coù caùc nhaø Nho taøi ba ñeå bieân cheùp hoaëc trao ñoåi thö töø qua laïi vôùi trieàu ñình Trung Hoa hay sao, maø phaûi nhôø chö sö ñaûm ñang vieäc naøy? Chuùng ta nhôù laïi, luùc Só Nhieáp cai trò Vieät Nam, oâng ñaõ ñaøo taïo moät soá ngöôøi coù khaû naêng veà vaên hoïc ñeå giuùp cho vieäc cai trò cuûa oâng. Ñoàng thôøi oâng cuõng cho ngöôøi sang Trung Hoa hoïc taäp vaø thi cöû ñoã ñaït ñaøng hoaøng. Nhö vaäy coù raát nhieàu ngöôøi gioûi chöõ Haùn, nhöng sao khi nöôùc nhaø ñoäc laäp thì khoâng thaáy nhaø Nho naøo ñöùng ra laõnh ñaïo hoaëc giuùp vieäc cho trieàu ñình?

Bôûi vì Só Nhieáp coá tình daïy ngöôøi ta thoâng thaïo vaên töï chöõ nghóa ñeå giuùp cho söï cai trò cuûa oâng. Töùc laø tuyeån ngöôøi cai trò chöù khoâng phaûi daïy vaên hoùa cho ngöôøi bò trò. Neân nhöõng ngöôøi döôùi söï giaùo duïc cuûa oâng hay cuûa nhaø Nho ôû Trung Hoa ñeàu khoâng theå ñöùng veà phía nhaân daân Vieät Nam. Cho neân khi nöôùc nhaø giaønh ñöôïc ñoäc laäp, thì caùc Vua ñaàu nhö Ngoâ Quyeàn hay Ñinh Boä Lónh… ñeàu khoâng theå naøo duøng nhöõng nhaø Nho naøy caû.

Chæ coù chö Sö ôû chuøa môùi chính thoáng laø ngöôøi Vieät Nam, lo cho daân toäc Vieät Nam. Chö Sö Phaät giaùo cuõng hoïc chöõ Haùn, nhöng khoâng phaûi vôùi muïc ñích cai trò maø chæ ñeå hieåu kinh ñieån thoâi. Neân caùc Ngaøi coù neàn vaên hoùa ñoäc laäp, khoâng bò nhoài soï bôûi ngöôøi cai trò. Vì vaäy caùc trieàu ñaïi Vua ta raát troïng duïng quyù Ngaøi, nhaát laø treân maët vaên hoùa. Vì theá Phaät giaùo ngay töø ñaàu, ñaõ ít nhieàu gaén lieàn vôùi daân toäc roài. Nhö vaäy söï coøn maát cuûa ñaát nöôùc töùc laø söï coøn maát cuûa Phaät giaùo. Ñoù laø lyù do taïi sao caùc Thieàn sö thôøi ñoù ñöôïc daéc duïng trong trieàu ñình.

4- Toâng chæ tu haønh cuûa Thieàn toâng

Toâng chæ vaø söï tu haønh cuûa caùc Thieàn sö truyeàn vaøo Vieät Nam coù leäch, coù khaùc vôùi Toâng chæ cuûa caùc Thieàn sö ôû Trung Hoa, AÁn Ñoä khoâng? Noùi caùch khaùc, noù coù khaùc vôùi kinh ñieån cuûa nhaø Phaät khoâng?

Ñaàu tieân chuùng toâi noùi veà ngaøi Khuoâng Vieät. Thieàn sö Khuoâng Vieät sinh naêm 933, tòch naêm 1011. Ngaøi laø ngöôøi ñöôïc caùc vua Leâ raát kính troïng vaø xem nhö Thaùi sö, giuùp vieäc vaên hoùa. Veà phaàn tu haønh, chuùng ta coøn giöõ ñöôïc moät baøi keä chöõ Haùn, Ngaøi ñeå laïi khi saép tòch. Baøi keä ñoù nhö sau:

Moäc trung nguyeân höõu hoûa

Höõu hoûa, hoûa hoaøn sanh

Nhöôïc vò moäc voâ hoûa

Toaûn toaïi haø do manh?

Moäc trung nguyeân höõu hoûa nghóa laø trong caây voán coù löûa. Höõu hoûa, hoûa hoaøn sanh, bôûi coù löûa cho neân löûa phaùt sanh. Nhöôïc vò moäc voâ hoûa, neáu baûo raèng caây khoâng löûa. Toaûn toaïi haø do manh, thì duøi coï laøm sao löûa phaùt sanh ñöôïc.

Nhö vaäy qua baøi keä ñoù, Ngaøi muoán noùi gì? Ñoaïn tröôùc toâi ñaõ noùi veà Thieàn toâng. Thieàn toâng coát chæ cho chuùng ta thaáy ñöôïc nôi con ngöôøi cuûa mình coù saün taâm chaân thaät. Noù coù saün nhöng bò nhöõng thöù hö doái phuû che laøm môø ñi, neân mình khoâng thaáy. Vì vaäy Phaät noùi: "cuûa baùu trong nhaø maø khoâng bieát", phaûi chòu laøm keû aên maøy lang thang.

Chuùng ta ñoïc söû ñöùc Phaät Thích Ca ñeàu bieát tröôùc khi thaønh ñaïo, Ngaøi ñi tham vaán moät soá thaày daïy caùc phöông phaùp thieàn ñònh töø sô thieàn ñeán töù thieàn, töø Khoâng voâ bieân xöù ñeán Phi töôûng phi phi töôûng xöù. Song Ngaøi thaáy nhöõng phaùp ñoù chöa thoûa maõn ñöôïc mong moûi cuûa Ngaøi. Neân cuoái cuøng Ngaøi ñeán coäi caây Boà-ñeà toïa thieàn suoát boán möôi chín ngaøy ñeâm. Ñeán ñeâm thöù boán möôi chín taâm Ngaøi hoaøn toaøn thanh tònh, töø ñoù phaùt ra ñöôïc Tam minh, Luïc thoâng. Theá laø Ngaøi giaùc ngoä thaønh Phaät. Khi giaùc ngoä roài Ngaøi tuyeân boá: "Ta hoïc ñaïo khoâng thaày". Ñaõ khoâng thaày thì laøm sao giaùc ngoä? Trong nhaø Phaät thöôøng noùi Giôùi, Ñònh, Tueä. Ñònh roài trí tueä saùng, chôù khoâng phaûi ai laøm cho mình saùng. Trí tueä do taâm ñònh maø saùng, thì trí tueä ñoù ôû ñaâu ra? Haún laø töø nôi mình roài. Neáu taâm ñònh thì trí saùng, chôù khoâng töø ñaâu ñeán caû.

Khi naøo chuùng ta coù vaán ñeà phieàn toaùi, lo laéng, töï nhieân mình caûm thaáy ñaàu oùc khoâng ñöôïc saùng suoát. Luùc ngoài yeân tónh laïi, nhöõng vieäc caàn nhôù, caàn bieát töø töø hieän ra roõ raøng. Nhö vaäy caùi nhôù bieát aáy töø ñaâu ra? Töø yeân tónh maø ra. Cho neân trong nhaø Thieàn hay ví duï: Nhö nöôùc laáy töø hoà ao ñoå vaøo khaïp raát ñuïc. Söï vaät beân ngoaøi hoaëc boùng chuùng ta khoâng hieän trong khaïp nöôùc ñoù. Nhöng neáu ñeå nöôùc ñuïc laéng laïi, caùc chaát caën baõ loùng xuoáng thì nöôùc trong trôû laïi. Luùc ñoù ñöùng nhìn vaøo, chuùng ta thaáy caû maët maøy cuûa mình trong aáy, söï vaät beân ngoaøi ôû gaàn ñoù cuõng ñeàu phaûn aûnh trong maët nöôùc.

Nhö vaäy baûn chaát cuûa nöôùc laø trong hay ñuïc? Chuùng ta thaáy ñuïc lieàn noùi nöôùc ñuïc, chöù thaät ra baûn chaát cuûa nöôùc khoâng coù ñuïc. Nöôùc töø nhöõng haït möa trong hö khoâng rôi xuoáng, cuoän theo buïi ñaát ñoïng laïi thaønh hoà ao neân ñuïc. Nhöõng thöù ñaát buïi ñoù laéng xuoáng thì nöôùc trôû thaønh trong. Nöôùc trôû thaønh trong laø môùi coù hay trong baûn chaát cuûa noù ñaõ trong? Do baûn chaát noù trong, neân laéng xuoáng môùi trong trôû laïi ñöôïc. Neáu baûn chaát noù khoâng trong thì duø coù loùng bao nhieâu noù vaãn ñuïc nhö thöôøng. Cuõng nhö noùi trong caây coù löûa. Coù löûa maø khoâng phaùt ñoäng thì löûa khoâng bao giôø phaùt. Do chuùng ta duøng phöông tieän coï, duøi… noù môùi phaùt löûa. Nhö vaäy khi caây phaùt löûa khoâng phaûi laø ngaãu nhieân, maø noù ñaõ coù saün. Neáu löûa khoâng coù saün beân trong thì chuùng ta coï, duøi ngaøn naêm cuõng khoâng bao giôø coù löûa.

Cuõng vaäy, neáu ñöùc Phaät Thích Ca khoâng coù taùnh giaùc saün thì Ngaøi nhaäp ñònh trong bao nhieâu naêm cuõng khoâng saùng ñöôïc. Do tröôùc Ngaøi coù taùnh giaùc, neân khi ñònh taâm thì taùnh giaùc phaùt saùng. Neân nhaø Phaät noùi taát caû chuùng sanh ñeàu coù Phaät taùnh laø vaäy. Phaät taùnh tuy coù saün nôi moïi ngöôøi, nhöng coù ngöôøi laøm Phaät, coù ngöôøi khoâng laøm Phaät. Taïi sao? Taïi mình khoâng duøng phöông tieän ñeå loïc, ñeå naém cho neân noù khoâng phaùt ra. Nhö caây naøo cuõng coù löûa, caây khoâ cuõng coù löûa, nhöng neáu khoâng coù phöông tieän duøi, coï thì khoâng bao giôø noù phaùt löûa.

Chuùng ta thaáy ñöùc Phaät Thích Ca thò hieän trong coõi ñôøi naøy raát laø con ngöôøi. Ngaøi sinh ra, lôùn leân, coù gia ñình, coù vôï coù con. Nhö vaäy Ngaøi coù khaùc gì mình ñaâu? Soáng trong caûnh giaøu sang, vua chuùa, Ngaøi cuõng thuï höôûng nhö bao nhieâu oâng hoaøng. Nhöng khi thöùc tænh ñi tu, Ngaøi buoâng boû taát caû vaø noã löïc tu taäp, chuyeân taâm thieàn ñònh cho ñeán khi trí tueä phaùt sinh, Ngaøi lieàn giaùc ngoä giaûi thoaùt, thaønh Phaät.

Taát caû chuùng ta khi ôû trong caûnh duïc laïc thì chuùng ta cuõng nhieãm. Nhöng khi thöùc tænh chuùng ta ñi tu, tu ñöôïc taâm ñònh thì chuùng ta cuõng saùng nhö Ngaøi. Ngaøi laø moät con ngöôøi coù saün taùnh giaùc, cho neân khi loaïn töôûng, phieàn naõo laéng xuoáng thì taùnh giaùc hieän. Chuùng ta laø con ngöôøi, phieàn naõo voïng töôûng laéng xuoáng thì taùnh giaùc cuõng hieän saùng nhö Ngaøi, khoâng nghi ngôø.

Vì vaäy Phaät noùi raèng Ngaøi coù Phaät taùnh, chuùng ta cuõng coù Phaät taùnh. Chæ khaùc nhau ôû choã bieát duøng phöông tieän khai thaùc, hay khoâng bieát duøng phöông tieän khai thaùc thoâi. Chuùng ta thaáy Phaät raát laø con ngöôøi, Ngaøi cuõng nhö chuùng ta nhöng Ngaøi kheùo khai thaùc neân ñöôïc giaùc ngoä. Coøn chuùng ta khoâng kheùo khai thaùc neân chöa ñöôïc giaùc ngoä. Ñaïo Phaät coát chæ cho chuùng sanh giaùc ngoä nôi mình coù taùnh Phaät. Nhaän ra ñöôïc ñieàu ñoù goïi laø ngoä ñaïo, laø kieán taùnh v.v... Ñaây chính laø nhöõng yeáu chæ trong nhaø Phaät hay nhaø Thieàn nhaém ñeán.

Nhö vaäy, caùi nhìn caùi tu cuûa Ngaøi Khuoâng Vieät laø, bieát mình coù taùnh Phaät cho neân khai thaùc ñuùng choã aáy, töï nhieân thaønh töïu ñöôïc muïc ñích chính cuûa mình, laø giaùc ngoä giaûi thoaùt Qua baøi keä cuûa Ngaøi, chuùng ta thaáy raát laø roõ ñieàu naøy.

Tôùi Thieàn sö Vaïn Haïnh. Khoâng bieát Ngaøi sanh naêm naøo, chæ bieát Ngaøi tòch naêm 1018. Nhö vaäy ngaøi Khuoâng Vieät naèm trong heä cuûa ngaøi Voâ Ngoân Thoâng. Coøn Thieàn sö Vaïn Haïnh naèm trong heä cuûa ngaøi Tyø Ni Ña Löu Chi. Ngang ñaây, toâi noùi sô löôïc veà ngaøi Tyø Ni Ña löu Chi moät chuùt, ñeå quyù vò laøm coâng taùc nghieân cöùu coù theâm tö lieäu tham khaûo.

Ngaøi Tyø Ni Ña Löu Chi ngöôøi AÁn, sang Trung Hoa hoïc ñaïo. Ngaøi gaëp Thieàn sö Taêng Xaùn. Theo truyeàn thöøa cuûa nhaø Thieàn, ngaøi Taêng Xaùn laø Toå thöù ba Trung Hoa. Ngoä ñaïo ôû Ngaøi Taêng Xaùn roài, ngaøi Tyø Ni Ña Löu Chi môùi sang Vieät Nam. Nhö vaäy Ngaøi laø nhaùnh töø Toå Taêng Xaùn maø ra, ngang vôùi Toå thöù tö ôû Trung Hoa laø ngaøi Ñaïo Tín. Neân coù theå noùi Ngaøi töông ñöông vôùi Toå Ñaïo Tín vaäy.

Coøn doøng Voâ Ngoân Thoâng thì hôi xa hôn. Töø Toå thöù tö laø Toå Ñaïo Tín ñeán Toå thöù naêm laø Toå Hoaèng Nhaãn, Toå thöù saùu laø Toå Hueä Naêng. Ñeán ñaây ngöng truyeàn y baùt, khoâng goïi laø Toå nöõa, caùc vò veà sau goïi laø Thieàn sö. Döôùi Luïc Toå coù nhöõng vò ñeä töû noåi tieáng, phaân laøm hai heä quan troïng ôû Trung Hoa laø, heä cuûa ngaøi Thanh Nguyeân Haønh Tö vaø heä cuûa ngaøi Hoaøi Nhöôïng ôû Nam Nhaïc. Döôùi ngaøi Nam Nhaïc Hoaøi Nhöôïng, coù moät ñeä töû cöï phaùch laø Maõ Toå Ñaïo Nhaát. Döôùi Maõ Toå coù Baù Tröôïng Hoaøi Haûi. Ngaøi Baù Tröôïng môùi sinh ra ngaøi Voâ Ngoân Thoâng. Nhö vaäy ngaøi Voâ Ngoân Thoâng naèm döôùi heä Toå Hueä Naêng, nhaèm ñôøi thöù tö sau Luïc Toå. Ngaøi Voâ Ngoân Thoâng ngoä nôi caâu "Taâm ñòa nhöôïc khoâng, tueä nhöït töï chieáu" cuûa Toå Baù Tröôïng. Nghóa laø ñaát taâm neáu troáng khoâng thì maët trôøi trí tueä töï saùng. Ngoä roài, sau Ngaøi môùi sang Vieät Nam truyeàn ñaïo.

Quyù vò thaáy nhö ñöùc Phaät do taâm an ñònh, khoâng coù nhöõng nieäm phieàn naõo daáy khôûi, goïi laø taâm khoâng. Töø taâm khoâng naøy maø trí tueä chieáu saùng, neân noùi maët trôøi trí tueä töï saùng soi. Nhö vaäy caùc Toå sö cuõng ñeàu theå hoäi gioáng nhö ñöùc Phaät caû, ñaâu coù gì khaùc nhau.

Trôû laïi baøi keä cuûa Thieàn sö Vaïn Haïnh. Baøi keä aáy nhö theá naøy:

Thaân nhö ñieän aûnh höõu hoaøn voâ

Vaïn moäc Xuaân vinh Thu höïu khoâ

Nhaäm vaän thònh suy voâ boá uùy

Thònh suy nhö loä thaûo ñaàu phoâ

Ñoïc boán caâu keä ñoù chuùng ta thaáy thaät giaûn ñôn, nhöng coù nhieàu ngöôøi hieåu laàm baøi keä naøy hôi bi quan.

Thaân nhö ñieän aûnh höõu hoaøn voâ, nghóa laø thaân ngöôøi nhö laèn ñieän chôùp, nhö chieác boùng, coù ñoù roài trôû veà khoâng. Vaïn moäc Xuaân vinh Thu höïu khoâ, töùc laø muoân caây coû muøa Xuaân thì töôi toát, muøa Thu thì khoâ heùo. Hai caâu naøy nghe ñeàu bi quan heát, phaûi khoâng? Con ngöôøi raát taïm bôï, raát moûng manh, söï vaät beân ngoaøi cuõng voâ thöôøng, khoâng thieät. Nhìn ñôøi baèng caùch ñoù töï nhieân thaáy bi quan.

Tôùi hai caâu sau "Nhaäm vaän thònh suy voâ boá uùy, nghóa laø maëc tình söï thònh suy, khoâng coù sôï haõi. Thònh suy nhö loä thaûo ñaàu phoâ, söï thònh suy chaúng khaùc naøo nhö haït söông treân ñaàu ngoïn coû coù gì beàn chaéc. Nhieàu ngöôøi nghe Phaät giaùo noùi cuoäc ñôøi laø khoå, laø hö giaû neân cho raèng Phaät giaùo bi quan. Noùi nhö vaäy cuõng coù lyù, ví duï Phaät noùi nöôùc maét chuùng sanh nhieàu nhö beå caû, nghe buoàn cheát! Moät gioït nöôùc maét laø moät noãi khoå ñau, maø nöôùc maét ñaày nhö beå caû thì khoå ñau nhieàu bieát chöøng naøo maø keå.

Söï thöïc khoâng phaûi vaäy, neân quyù vò thaáy ñaïo Phaät noùi khoå maø nhìn quyù thaày luùc naøo cuõng cöôøi. Coøn theá gian cho raèng cuoäc ñôøi laø haïnh phuùc maø sao nhieàu ngöôøi öu tö quaù? Choã noùi haïnh phuùc maø ngöôøi ta laïi khoâng vui, coøn Phaät noùi khoå maø ngöôøi tu laïi cöôøi? Ñieàu aáy xuaát phaùt töø choã sai bieät naøo?

Bôûi vì trong nhaø Phaät noùi khoå ñeå chuùng ta tìm caùch dieät khoå, chôù khoâng phaûi noùi khoå ñeå chòu khoå. Cho neân noùi khoå maø bieát dieät khoå thì heát khoå, heát khoå laø vui chöù gì? Coøn ngöôøi ñôøi vui trong caùi khoå, neân deã buoàn chaùn, thaønh ra nhieàu öu tö. Buoàn chuùt chuùt thì coøn öu tö, neáu buoàn chaùn quaù thì muoán töï töû… ñuû thöù heát. Ñoù laø taïi vì laàm, laàm töôûng khoåù laø vui, neân heát vui ñaâm ra khoå. Phaät noùi baûn chaát cuoäc ñôøi thöïc söï laø khoå. Bieát nhö theá roài, chuùng ta phaûi phaêng tìm lyù do gì maø khoå. Töø ñoù tìm caùch dieät nguyeân nhaân taïo khoå, thì seõ döùt nhaân khoå, döùt heát nhaân khoå laø vui. Nhö vaäy nhaø Phaät noùi khoå ñeå ñöôïc vui, chôù khoâng phaûi noùi khoå ñeå roài chaùn, roài khoå.

Noùi cuoäc ñôøi giaû doái, thaân naøy taïm bôï cuõng vaäy. Noùi giaû doái, taïm bôï thì ngöôøi ta deã chaùn ñôøi laém, nhöng trong ñaïo Phaät khoâng phaûi theá. Noùi thaân caûnh taïm bôï, giaû doái laø noùi leõ thaät cho mình bieát. Nhöng khi nhaän ñöôïc leõ thaät ñoù roài chuùng ta phaûi laøm sao? Bieát ñöôïc leõ thaät roài, chuùng ta môùi nhaän hai traùch nhieäm.

Traùch nhieäm thöù nhaát laø ngaøy naøo chuùng ta coøn coù maët, coøn khoûe maïnh thì phaûi laøm sao lôïi mình lôïi ngöôøi, chôù khoâng ñeå maát thì giôø. Vì noù taïm, noù ngaén, neân ngaøy naøo phaûi soáng cho troïn veïn ngaøy ñoù, ñöøng chaàn chôø ñeå maát ñi raát uoång. Noùi giaû doái ñeå mình thuùc tieán, vöôn leân. Chôù khoâng phaûi noùi giaû doái ñeå mình chaùn, mình than thôû hay buoâng xuoâi. Neân noùi giaû doái ñeå mình phaán ñaáu, vöôït leân. Ngaøy naøo mình coù maët laø phaûi xöùng ñaùng ngaøy ñoù, giôø naøo mình coù maët laø phaûi laøm troøn boån phaän giôø ñoù. Ñoù laø tinh thaàn traùch nhieäm cuûa ñaïo Phaät.

Traùch nhieäm thöù hai laø khi bieát cuoäc ñôøi naøy giaû doái, taïm bôï thì mình nhaän chòu caùc nghieäp mình ñaõ taïo moät caùch can ñaûm tröôùc khi ra ñi. Khi mình bieát noù giaû doái thì chuyeän coøn, maát coù ñaùng sôï nöõa khoâng? Khoâng ñaùng sôï! Cho neân quyù vò ñoïc söû thaáy Thieàn sö luùc gaàn cheát caùc Ngaøi cöôøi, coøn chuùng ta gaàn cheát thì khoùc. Vaäy thì taïi sao cuõng maát thaân maø moät beân khoùc, moät beân cöôøi?

Chaúng qua ngöôøi thaáy thaân laø thaät, laø laâu daøi neân cöù ñinh ninh nhö vaäy, baát thaàn phaûi tôùi choã keát thuùc thì sinh hoaûng hoát, sôï seät. Do thöông tieác noù quaù cho neân phaûi khoùc. Coøn ngöôøi bieát roõ thaân giaû doái taïm bôï, noù ñeán roài noù seõ ñi, noù coù roài noù seõ maát. Nhö vaäy chuyeän coøn maát laø chuyeän ñöông nhieân, coù gì ñaâu maø sôï, coù gì ñaâu maø lo cho neân vui cöôøi. Ñoù laø yù nghóa veà leõ thaät trong ñaïo Phaät.

Cho neân baøi thô cuûa ngaøi Vaïn Haïnh noùi thaân nhö laèn chôùp, nhö chieác boùng. Taát caû söï vaät ñeàu bieán chuyeån voâ thöôøng, coù gì ñaâu maø quan troïng. Duø caùi toát, caùi xaáu, caùi dôû, caùi hay ñeán vôùi mình roài noù cuõng khoâng coøn, thì cöù maëc tình noù, khoâng gì quan troïng heát. Do khoâng quan troïng noù, neân khoâng sôï haõi, khoâng khuûng khieáp.

Neân ngaøi Vaïn Haïnh noùi nhö söông treân ñaàu ngoïn coû, thaáy ñoù roài maát ñoù, coù gì ñaâu phaûi sôï. Nhö vaäy nhôø thaáy ñöôïc lyù taïm bôï, giaû doái cuûa kieáp ngöôøi, cuûa söï vaät neân ta coù moät söùc maïnh, khoâng bieát sôï haõi. Ngöôøi khoâng thaáy ñöôïc leõ thaät neân cöù töôûng töôïng. Do töôûng töôïng neân hay sanh hoaûng hoát.

Toâi daãn hai baøi keä naøy ñeå quyù vò thaáy ngöôøi tu Thieàn phaûi bieát: Moät laø nhaän thaáy ngay nôi mình caùi gì giaû, bieát laø giaû. Hai laø phaûi nhaän ra ñöôïc caùi thaät trong caùi giaû ñoù. Do thaáy giaû cho neân chuùng ta saün saøng ñöùng tröôùc nhöõng caùi giaû doái maø khoâng ngaïi, khoâng sôï. Caùc chuøa xöa hay ñoïc baøi keä:

Thò nhöït dó quaù

Maïng dieäc tuøy giaûm

Nhö thieåu thuûy ngö

Tö höõu haø laïc.

Ñaïi chuùng ñöông caàn tinh taán

Nhö cöùu ñaàu nhieân.

Nghóa laø ngaøy nay ñaõ qua, maïng mình cuõng theo ñoù maø suy giaûm. Nhö caù ôû trong ao nöôùc caïn, moãi ngaøy nöôùc khoâ ñi moät phaàn, coù gì ñeå vui. Theá neân chuùng ta phaûi coá gaéng noã löïc, sieâng naêng tinh taán nhö cöùu löûa chaùy ñaàu. Löûa taùp treân ñaàu thì phaûi phuûi lieàn, chöù ñaâu theå chaàn chôø. Thaáy voâ thöôøng ñeå coá gaéng, laøm lôïi mình lôïi ngöôøi, chôù khoâng phaûi thaáy voâ thöôøng ñeå boù tay chôø cheát.

Ñeán baøi keä thöù ba cuûa Thieàn sö Maõn Giaùc. Thieàn sö Maõn Giaùc thuoäc heä Voâ Ngoân Thoâng, Ngaøi sinh naêm 1052 vaø tòch naêm 1096. Baøi keä cuûa Ngaøi laø:

Xuaân khöù baùch hoa laïc,

Xuaân ñaùo baùch hoa khai.

Söï truïc nhaõn tieàn quaù,

Laõo tuøng ñaàu thöôïng lai.

Maïc vò Xuaân taøn hoa laïc taän,

Ñình tieàn taïc daï nhaát chi mai.

Baøi keä naøy coù theå noùi toång hôïp caû hai baøi keä treân.

Xuaân khöù baùch hoa laïc, töùc muøa Xuaân ñi thì traêm hoa ruïng. Xuaân ñaùo baùch hoa khai, muøa xuaân trôû veà thì traêm hoa nôû. Nhö vaäy hoa ruïng, hoa nôû chæ laø hieän töôïng sinh dieät ôû beân ngoaøi. Söï truïc nhaõn tieàn quaù, töùc laø moïi vieäc troâi qua tröôùc maét mình. Laõo tuøng ñaàu thöôïng lai, caùi giaø ñaõ ñaùp treân ñaàu maát roài.

Quyù vò thaáy boán caâu naøy mang hình daùng gì? Hai caâu ñaàu noùi muoân vaät theo thôøi gian maø sinh maø dieät. Muøa Xuaân ñeán thì noù nôû, muøa Xuaân ñi thì noù taøn. Noùi hoa cuõng chính laø noùi taát caû söï vaät treân theá gian naøy, taát caû ñeàu theo thôøi gian maø sinh maø dieät. Doøng thôøi gian cuoán troâi muoân vaät. Chuùng ta nhìn söï vaät troâi ñi theo thôøi gian vaø boãng söïc nhôù laïi mình, thì caùi giaø noù ñaõ ñaùp treân ñaàu roài. Nhö vaäy chuùng ta cuõng bò cuoán theo thôøi gian. Con ngöôøi vaø muoân vaät ñeàu bò thôøi gian chi phoái. Nhöng ngang ñoù heát hay chuùng ta coøn laïi gì nöõa?

Maïc vò Xuaân taøn hoa laïc taän, ñình tieàn taïc daï nhaát chi mai, nghóa laø chôù baûo muøa Xuaân qua roài hoa ruïng heát, maø ñeâm qua tröôùc saân vaãn coøn moät caønh mai nôû roä. Ngöôøi ñôøi thöôøng cho raèng Xuaân taøn thì hoa heát, muøa Ñoâng seõ trô truïi. Nhöng khoâng ngôø muøa Ñoâng laïi coù hoa cuûa muøa Ñoâng. Nhö vaäy Thieàn sö möôïn caønh mai ñeå noùi tuy söï töôùng cuûa muoân vaät laø moät doøng chuyeån bieán khoâng döøng, nhöng trong ñoù ngaàm chöùa moät caùi maø thôøi gian khoâng chi phoái noåi, khoâng hoaïi dieät noåi.

Hình aûnh caønh mai ñeå noùi leân trong caùi sinh dieät, ngaàm coù caùi khoâng sinh dieät. Choã naøy, ngaøi Khuoâng Vieät goïi laø löûa ôû trong caây. Choã khaùc goïi laø Phaät taùnh hay baûn lai dieän muïc. Noù naèm saün trong thaân hoaïi dieät naøy, chöù khoâng phaûi ngang ñoù laø heát, ngang ñoù laø cuøng. Nhö vaäy baøi thô cuûa Thieàn sö Maõn Giaùc chöùa ñuû hai maët. Moät maët laø nhaän chaân caùi giaû, moät maët laø thaáy ñöôïc caùi thaät naèm trong caùi giaû.

Nhö vaäy qua moät ít baøi thô cuûa caùc Thieàn sö cuõng taïm ñuû ñeå neâu leân toâng chæ cuûa Thieàn toâng.

5- Thieàn phaùi Truùc Laâm Yeân Töû

Ñaây laø moät phaùi Thieàn hoaøn toaøn cuûa ngöôøi Vieät Nam. Thieàn phaùi Truùc Laâm Yeân Töû ra ñôøi naêm 1299 vaø bò mai moät vaøo naêm 1334. Sô Toå laø vua Traàn Nhaân Toâng. Khi Ngaøi laøm vua ñaõ töøng chieán ñaáu choáng quaân Nguyeân vaø sau khi thaønh coâng, nöôùc nhaø thanh bình, Ngaøi nhöôøng ngoâi laïi cho con roài ñi xuaát gia.

Xuaát gia, Ngaøi leân nuùi Yeân Töû tu thieàn vaø thaønh laäp Thieàn phaùi Truùc Laâm Yeân Töû. Nhöng ngöôøi ñaõ nuoâi döôõng, daïy doã chaân tinh thaàn Thieàn cho Ngaøi chính laø Tueä Trung Thöôïng Só. Bôûi tröôùc ñoù, Vua cha laø Traàn Thaùnh Toâng ñaõ göûi gaém Ngaøi cho Tueä Trung Thöôïng Só. Nhö vaäy ngaøi Tueä Trung ñöôïc xem nhö laø thaày cuûa ngaøi Traàn Nhaân Toâng.

Ngaøi tu vaø laáy hai hieäu, ñaàu tieân laø Höông Vaân Ñaàu Ñaø, sau naøy laø Truùc Laâm Ñaàu Ñaø. Chöõ Ñaàu Ñaø laø tieáng Phaïn, Trung Hoa dòch laø Ñaåu taåu; nghóa laø phuûi ruõ saïch heát. Coù choã coøn noùi Ñaàu Ñaø laø khoå haïnh.

Ngaøi Traàn Nhaân Toâng laø ngöôøi raát ñaëc bieät. Khi ôû ngoâi Vua, Ngaøi laøm heát boån phaän cuûa moät oâng Vua, lo cho daân cho nöôùc. Khi ñi tu thì döùt khoaùt haún laø moät ngöôøi tu. Neân khi ñaõ xuaát gia roài, Ngaøi khoâng coøn ñi kieäu nhö xöa nöõa. Duø ñöôøng töø

Truùc Laâm Yeân Töû veà kinh ñoâ raát xa, nhöng Ngaøi chæ ñi boä chöù khoâng duøng kieäu, cuõng khoâng duøng thuyeàn roàng. Ñoù laø noùi leân tinh thaàn Ñaàu Ñaø cuûa Ngaøi.

Do tröôùc khi tu, Ngaøi ñaõ hoïc ñaïo hieåu ñöôïc lyù Thieàn töø Tueä Trung Thöôïng só, neân luùc tu Ngaøi coù saün caên baûn. Vì vaäy chæ sau moät thôøi gian ngaén tu taäp, Ngaøi saùng ñöôïc vieäc lôùn. Töø ñoù Ngaøi thaønh laäp moät phaùi Thieàn rieâng. Phaùi Thieàn naøy dung hôïp caû caùc phaùi Thieàn treân, töùc laø phaùi Thieàn Tyø Ni Ña Löu Chi, phaùi Thieàn Voâ Ngoân Thoâng, phaùi Thieàn Thaûo Ñöôøng, trong ñoù cuõng coù aûnh höôûng moät phaàn cuûa phaùi Thieàn Laâm Teá. Ngaøi thaønh laäp phaùi Thieàn Truùc Laâm theo tinh thaàn cuûa Phaät giaùo Vieät Nam, chôù khoâng leä thuoäc vaøo loái tu cuûa caùc Sö ôû Trung Hoa.

Thieàn phaùi Truùc Laâm Yeân Töû chuû tröông Tam giaùo ñoàng nguyeân. Tam giaùo ñoàng nguyeân töùc laø Phaät, Khoång, Laõo ñoàng nguoàn. Chuû tröông naøy raát hay, giuùp cho ñôøi Traàn ñoaøn keát. Nhôø vaäy toaøn daân ñaùnh thaéng ñöôïc giaëc Nguyeân. Neáu khoâng coù chuû tröông ñoù thì trong nöôùc chia reõ töøng nhoùm, ñaïo Khoång thì beânh ñaïo Khoång, ñaïo Phaät beânh ñaïo Phaät, ñaïo Laõo beânh ñaïo Laõo. Nhö vaäy theá nöôùc seõ yeáu ñi.

Chuùng ta ñoïc söû thaáy ôû Trung Hoa ngoaøi Phaät giaùo, coøn coù hai toân giaùo lôùn laø Khoång vaø Laõo. Nhöng hai toân giaùo naøy ñöùng rieâng bieät nhau. Veà sau Phaät giaùo Thieàn toâng ôû Trung Hoa tôùi thôøi cöïc thònh laø ñôøi Ñöôøng sang ñôøi Toáng, vôùi tinh thaàn côûi môû Thieàn toâng ñaõ dung hôïp ñöôïc caû ba Phaät, Laõo, Khoång.

Nhö toâi ñaõ noùi, vôùi con maét cuûa nhaø Thieàn, hay cuûa nhaø Phaät, thì duø ngöôøi tu theo ñaïo naøo cuõng ñeàu coù taùnh Phaät nhö nhau. Chaúng qua phöông tieän tu coù khaùc thoâi. Nhö vaäy chuû tröông ñoù dung hôïp ñöôïc taát caû, neân noùi ñoàng nguoàn. Bôûi vì duø phöông tieän coù khaùc nhöng choã cöùu kính khoâng hai. Bôûi ñöùng treân laäp tröôøng ñoù maø nhaø Traàn dung hôïp caû Tam giaùo. Nhôø vaäy neân thôøi Traàn ñaõ laäp ñöôïc nhöõng chieán coâng oanh lieät nhaát trong lòch söû choáng giaëc cuûa Vieät Nam, maø cuõng coù theå noùi oanh lieät nhaát trong thôøi ñoù ñoái vôùi caû theá giôùi.

Thieàn sö Vieät Nam khoâng chæ laø ngöôøi xuaát gia caïo ñaàu ôû chuøa, maø coù theå laø cö só nhö moïi ngöôøi, nhöng tu haønh vaãn coù theå ñaït ñaïo. Nhö vua Traàn Thaùi Toâng, Tueä Trung Thöôïng Só, vua Traàn Thaùnh Toâng… caùc Ngaøi ñeàu laø haøng taïi gia maø vaãn thaáy ñöôïc ñaïo. Ngaøi Ñieàu Ngöï Giaùc Hoaøng xuaát gia nhöng Ngaøi khoâng khuyeán khích taát caû chuùng ta phaûi rôøi boû traàn tuïc ñeå vaøo ñaïo môùi goïi laø tu. Maø Ngaøi daïy ngay trong caûnh traàn tuïc kheùo tu thì cuõng vaãn coù keát quaû toát nhö thöôøng.

Nhö vaäy chuû tröông ñoù chæ coù ôû Vieät Nam chôù khoâng coù ôû Trung Hoa. Quyù vò ñoïc söû Trung Hoa thaáy coù moät Thieàn sö cö só noåi tieáng laø oâng Baøng Long Uaån, nhöng oâng chæ giaùo hoùa trong gia ñình thoâi, chöù khoâng giaùo hoùa ngöôøi khaùc. ÔÛ Vieät Nam, Tueä Trung Thöôïng Só laø moät cö só maø daïy luoân caû Taêng, Ni nöõa. Ai ñeán Ngaøi cuõng ñeàu daïy ñöôïc heát. Ñoù laø nhöõng neùt khaùc bieät giöõa Thieàn toâng Vieät Nam vaø Thieàn toâng Trung Hoa hay Thieàn toâng AÁn Ñoä.

Ñeå thaáy roõ hôn veà tinh thaàn naøy, chuùng toâi xin daãn baøi keä keát thuùc trong baøi phuù Cö Traàn Laïc Ñaïo cuûa ngaøi Truùc Laâm Ñaàu Ñaø. Cö traàn laïc ñaïo nghóa laø ôû giöõa traàn theá buïi baëm naøy maø vaãn vui vôùi ñaïo. Ñoù laø ñieåm ñaëc bieät cuûa Ngaøi. Baøi phuù naøy raát daøi, chuùng ta khoâng coù thì giôø ñoïc heát, toâi chæ löôïc trích ñoaïn keát:

Cö traàn laïc ñaïo thaû tuøy duyeân

Cô taéc xan heà khoán taéc mieân

Gia trung höõu baûo höu taàm mích

Ñoái caûnh voâ taâm maïc vaán Thieàn.

Taïm dòch:

ÔÛ ñôøi vui ñaïo haõy tuøy duyeân

Ñoùi ñeán thì aên meät nguû lieàn

Trong nhaø coù baùu thoâi tìm kieám

Ñoái caûnh khoâng taâm chôù hoûi Thieàn.

ÔÛ ñôøi vui ñaïo haõy tuøy duyeân, nghóa laø ôû ngay trong loøng ñôøi maø muoán vui vôùi ñaïo thì phaûi kheùo tuøy duyeân. Chuùng ta coù beänh khoâng bieát tuøy duyeân. Tuøy duyeân khoâng coù nghóa laø cô hoäi. Tuøy duyeân laø giaû duï mình ñi laøm, ñoàng löông thaáp thì mình soáng theo neáp cuûa ñoàng löông thaáp. Ngöôøi khaùc ñoàng löông cao, hoï soáng theo neáp ñoàng löông cao. Neáu ñoàng löông thaáp maø ñoøi soáng nhö ñoàng löông cao thì khoå, laøm sao vui ñöôïc. Cho neân ngöôøi bieát tuøy duyeân, ôû trong hoaøn caûnh naøo cuõng kheùo löôïng ñònh ñeå soáng cho phuø hôïp vôùi hoaøn caûnh ñoù, ñöøng ñoøi hoûi quaù khaû naêng cuûa mình, quaù söùc löïc cuûa mình. Ñöôïc vaäy thì vui, ngöôïc laïi chuùng ta cöù ñoøi hoûi theo neáp cuûa ngöôøi khaùc thì chuùng ta khoâng bao giôø vui ñöôïc.

Baây giôø ña soá quyù Phaät töû cöù than tu khoù laø taïi sao? Taïi khoâng bieát tuøy duyeân. Mình ngheøo maø ñoøi soáng nhö maáy ngöôøi tröôûng giaû thì laøm sao ñöôïc. Thaáy ngöôøi ta caùi gì cuõng toát roài ñaâm ra phieàn naõo, phieàn naõo neân tu khoâng ñöôïc. Coøn ngheøo maø soáng ñuùng vôùi neáp ngheøo cuûa mình thì tuy thieáu thoán moät chuùt maø tinh thaàn an vui. Chuùng ta phaûi bieát öùng duïng ñuùng vôùi khaû naêng, hoaøn caûnh cuûa mình. ÖÙng duïng ñuùng thì an taâm, maø an taâm thì tu ñöôïc chöù gì. Ñoù laø kheùo tuøy duyeân.

Ñoùi ñeán thì aên meät nguû lieàn, caâu naøy ña soá ñeàu nghi. Ai ñoùi khoâng aên, meät khoâng nguû? Tröôùc khi giaûi thích caâu naøy chuùng toâi xin daãn caâu chuyeän cuûa moät Thieàn sö. Quoác sö Hueä Trung ôû Trung Hoa ñôøi Ñöôøng, sau khi hieåu ñaïo Ngaøi leân nuùi tu tôùi boán möôi naêm. Khi ñöôïc vua Ñöôøng Tuùc Toâng môøi veà trieàu, coù moät vò quan tôùi hoûi Ngaøi:

- Thöa Hoøa thöôïng, Hoøa thöôïng ôû treân nuùi Baïch Nhai boán möôi naêm thöôøng laøm gì?

Ngaøi ñaùp:

- Ñoùi aên, meät nguû.

Vò quan aáy noùi:

- Ñoùi aên, meät nguû. Vieäc ñoù quaù taàm thöôøng. Ngöôøi ñôøi cuõng ñoùi aên, meät nguû. Nhö vaäy Ngaøi coù khaùc gì ngöôøi ñôøi ñaâu?

Ngaøi noùi:

- Ta ñoùi aên meät nguû, nhöng khoâng gioáng ngöôøi thöôøng.

- Taïi sao khoâng gioáng?

- Ngöôøi thöôøng ñoùi ñeán maø khoâng chòu aên, ñoøi traêm thöù. Meät ñeán maø khoâng chòu nguû, nghó traêm vieäc.

Ñoùi khoâng chòu aên, ñoøi traêm thöù. Meät khoâng chòu nguû, nghó traêm vieäc. Ngöôøi naøy coù soáng ñuùng vôùi tinh thaàn ñoùi aên meät nguû cuûa nhaø Thieàn khoâng? Toâi ví duï, moãi saùng mình aên moät toâ huû tieáu roài môùi ñi laøm. Moïi hoâm toâ huû tieáu coù tieâu, coù ôùt; hoâm nay thieáu tieâu, thieáu ôùt thì mình khoâng chòu aên. Phaûi ñoøi cho ñuû maáy thöù gia vò ñoù môùi chòu aên. Nhö vaäy ñaâu phaûi ñoùi thì aên. Ñoù laø toâi noùi tröôøng hôïp nhoû. Coøn neáu saùng naøo cuõng coù toâ huû tieáu maø hoâm nay khoâng coù toâ huû tieáu, chæ coù toâ côm nguoäi thì chaúng nhöõng khoâng chòu aên, maø coøn coù söï raày la nöõa laø khaùc. Nhö vaäy roõ raøng ngöôøi ñôøi ñoùi maø ñaâu chòu aên.

Roài ñeán nguû. Nhieàu khi quyù vò laøm vieäc ñeán chieàu toái veà meät, muoán nguû moät chuùt. Nhöng quyù vò coù nguû ñöôïc khoâng hay nghó vieäc naøy, vieäc noï. Coù khi maát nöûa tieáng hay moät tieáng ñoàng hoà môùi nguû. Chöa keå coù luùc thöùc traéng vì maûi suy nghó neân bò maát nguû luoân. Nhö vaäy thì meät ñaâu coù nguû.

Coøn Thieàn sö khi ñoùi coù gì aên naáy, khi meät naèm xuoáng nguû khoø, khoâng nghó suy chuyeän gì heát. Nhö vaäy thì cuõng ñoùi aên, meät nguû maø hai beân khaùc nhau. Cho neân nghe ñoùi aên meät nguû thaáy taàm thöôøng, maø thaät ra khoâng phaûi taàm thöôøng. Ñoù chính laø tinh thaàn, laø söùc maïnh cuûa ngöôøi laøm chuû ñöôïc mình. Khi caàn laøm gì thì laøm, khoâng phaûi so ño suy tính lung tung. Laøm chuû mình neân ñaàu oùc khoâng bò voïng töôûng keùo loâi, laøm cho luaån quaån, roái raém. Phaûi coù söùc laøm chuû ñöôïc nhö vaäy môùi goïi laø ñoùi aên, meät nguû.

Coøn chuùng ta khoâng laøm chuû gì heát. Nhieàu khi noùi toâi ngoài chôi, maø ñaàu cöù nghó laõng vaõng chuyeän naøy, chuyeän kia. Nhö vaäy ñeå thaáy chuùng ta khoâng coù söùc laøm chuû, bôûi khoâng coù söùc laøm chuû neân chuùng ta khoâng nhö caùc Thieàn sö. Caùc Ngaøi ñoùi aên, meät nguû. Chuùng ta ñoùi khoâng chòu aên, meät khoâng chòu nguû. Hai beân khaùc nhau.

Trong nhaø coù baùu thoâi tìm kieám, ñoái caûnh khoâng taâm chôù hoûi Thieàn. Trong nhaø mình coù baùu saün, khoâng phaûi tìm kieám ôû ñaâu. Cho neân phaûi ngay nôi mình maø nhaän laáy cuûa baùu. Taïi sao nhaø Thieàn goïi ñoù laø cuûa baùu? Bôûi vì cuûa baùu laø cuûa quyù, noù laøm cho chuùng ta ñöôïc moïi söï nhö yù. Cuõng vaäy, ngöôøi tu thaáy ñöôïc taùnh giaùc cuûa mình roài, thì moïi vieäc ñeàu ñöôïc maõn nguyeän. Cho neân goïi ñoù laø cuûa baùu.

Ñoái caûnh khoâng taâm chôù hoûi Thieàn. Ñaây laø caâu tuyeät vôøi nhaát. Ngöôøi ta hoûi Thieàn laø gì, Ngaøi khoâng caàn giaûi nghóa, chæ noùi khi saùu caên tieáp xuùc vôùi saùu traàn maø khoâng coù nieäm daáy khôûi, khoâng dính maéc, ñoù laø Thieàn roài. Ñoái caûnh voâ taâm.

Qua baøi keä boán caâu ngaén goïn, ñaõ noùi ñöôïc heát tinh thaàn Thieàn töø caùc Toå tröôùc cho ñeán sau naøy. Ñoù laø toâi daãn Thieàn sö ñaàu cuûa heä Truùc Laâm. Keá toâi seõ daãn Thieàn sö cuoái cuûa heä Truùc Laâm laø Ngaøi Huyeàn Quang.

Ngaøi Huyeàn Quang cuõng coù moät baøi phuù vònh chuøa Truùc Laâm Yeân Töû. Ñaây laø baøi vaên Noâm neân phaàn keát thuùc cuõng baèng vaên Noâm. Vì baøi phuù daøi neân chuùng toâi chæ löôïc ñoïc phaàn keát thuùc:

Ruõ khoâng thay thaûy aùnh phoàn hoa,

Laáy choán Thieàn laâm laøm cöûa nhaø.

Khuya sôùm saùng choang ñeøn Baùt-nhaõ,

Hoâm mai röûa saïch nöôùc Ma-ha.

Loøng Thieàn vaèng vaëc traêng soi giaïi,

Theá söï hiu hiu gioù thoåi qua.

Coác ñöôïc tính ta neân Buït thöïc,

Ngaïi chi non nöôùc caûnh ñöôøng xa.

Ruõ khoâng thay thaûy aùnh phoàn hoa, bôûi Ngaøi laø Traïng nguyeân ñi tu thì taát caû phoàn hoa cuûa theá gian phuûi saïch heát, khoâng coøn dính gì nöõa. Laáy choán Thieàn laâm laøm cöûa nhaø, töùc laø laáy cöûa Thieàn laøm nhaø cuûa mình. Hai caâu naøy noùi leân tinh thaàn tu cuûa Ngaøi. Tu baèng caùch naøo?

Khuya sôùm saùng choang ñeøn Baùt-nhaõ. Hoâm mai röûa saïch nöôùc Ma-ha. Chöõ Baùt-nhaõ, Ma-ha ñeàu dòch aâm chöõ Phaïn. Baùt-nhaõ dòch nghóa laø trí tueä, nhöng noùi trí tueä khoâng heát nghóa, neân nhaø Phaät thöôøng hay duøng töø trí tueä Baùt nhaõ. Bôûi vì ngöôøi theá gian thoâng minh, hoïc gioûi, hieåu nhanh thì noùi ngöôøi ñoù coù trí tueä, nhöng ñoù laø trí tueä theá gian. Coøn trí tueä naøy sieâu xuaát theá gian, neân goïi laø trí tueä Baùt nhaõ.

Chöõ Ma-ha Trung Hoa dòch laø ñaïi, laø lôùn. Thöôøng thöôøng trong chuøa hay ñoïc Ma-ha Baùt-nhaõ ba-la-maät-ña, nghóa laø trí tueä Baùt-nhaõ roäng lôùn ñeán bôø kia. Caâu treân duøng chöõ Baùt-nhaõ, caâu döôùi duøng chöõ Ma-ha, nhöng ñeàu muoán noùi ñeán tinh thaàn Baùt nhaõ.

Nhö vaäy vaøo chuøa tu laø khuya sôùm luoân luoân thaép saùng ngoïn ñeøn trí tueä Baùt-nhaõ, ñeå laøm gì? Ñeå röûa saïch heát buïi traàn tuïc hay taâm phieàn naõo cuûa mình. Ngöôøi nöông trí tueä Baùt nhaõ thì thaáy taát caû phaùp khoâng thaät, nhö huyeãn nhö hoaù neân khoâng coøn ñaém luyeán vaøo ñoù nöõa.

Loøng Thieàn vaèng vaëc traêng soi giaïi. Theá söï hiu hiu gioù thoåi qua. Loøng Thieàn töùc laø taâm ñaït ñöôïc lyù Thieàn, laéng saïch, trong veo gioáng nhö aùnh saùng maët traêng soi beân chaùi nhaø. Ñöôïc choã trong saùng ñoù roài, nhìn laïi vieäc ñôøi nhö gioù thoåi hiu hiu vaäy thoâi, khoâng coù gì quan troïng nöõa heát. Coác ñöôïc tính ta neân Buït thöïc. Chöõ Coác laø bieát, bieát ñöôïc chính ta thaät laø Buït ñoù. Buït laø Phaät. Chuùng ta thaáy taùnh mình laø Phaät thaät, thì coøn gì ngaïi cho non nöôùc caûnh ñöôøng xa. Duø xa bao nhieâu cuõng raùng tu ñeå soáng laïi ñöôïc vôùi oâng Phaät cuûa mình. Bieát Phaät cuûa mình thì coøn gì ngaïi, coøn gì sôï khoù khaên? Chæ sôï mình khoâng bieát thoâi, ñi tìm môùi phieàn môùi cöïc.

Nhöõng caâu thô naøy ñaõ noùi leân tinh thaàn tu Thieàn ôû Vieät Nam. Tröôùc heát duøng trí tueä Baùt-nhaõ ñeå deïp saïch caùc phieàn naõo, sau ngoä ñöôïc lyù Thieàn thì taâm töï trong saùng. Nhö vaäy laø nhaän nôi mình coù taùnh Phaät saün, khoâng phaûi tìm kieám ôû ñaâu nöõa caû. Ñoù laø chaân tinh thaàn tu taäp cuûa Thieàn toâng Vieät Nam.

      Keát laïi, Thieàn toâng Vieät Nam khoâng khaùc gì Thieàn toâng Trung Hoa hay Thieàn toâng AÁn Ñoä, bôûi vì Thieàn toâng chính laø coát tuûy cuûa Phaät giaùo vaäy.

]