VUA TRAÀN NHAÂN TOÂNG

(1258-1308)
(Ñöôïc yù chæ nôi Thöôïng Só Tueä Trung)

            Nhaân Toâng laø vua thöù tö ñôøi Traàn, con cuûa Thaùnh Toâng. Vua leân ngoâi ngaøy 12 thaùng 02 naêm Maäu Daàn (1278), ñoåi nieân hieäu Thieäu Baûo. Tröôùc kia Hoaøng Thaùi Haäu Nguyeân Thaùnh töøng moäng thaáy thaàn nhaân trao cho hai thanh kieám, baûo: Thöôïng ñeá coù saéc, cho ngöôi töï choïn laáy! Thaùi Haäu baát chôït baät cöôøi, boång ñöôïc caây kieám ngaén, do ñoù coù thai. Gaëp thaùng döôõng thai, baø chaúng choïn löïa moùn gì kî thai, nhaø beáp daâng leân moùn chi baø cöù aên maø thai vaãn khoâng sao, baø bieát laø coù söùc thaàn trôï giuùp. Ñeán khi Ngaøi sinh ra, saéc nhö vaøng roøng, Thaùnh Toâng ñaët teân laø Kim Phaät. Beân vai phaûi cuûa Ngaøi coù nuùt ruoài ñen nhö haït ñaäu to, nhöõng ngöôøi xem bieát, noùi: Ngaøy sau aét hay gaùnh vaùc vieäc lôùn. Naêm 16 tuoåi ñöôïc laäp laøm Hoaøng Thaùi Töû, Ngaøi coá töø choái maáy laàn, xin cho em mình thay theá ñeàu khoâng ñöôïc vua cha chaáp nhaän. Thaùnh Toâng cöôùi tröôûng nöõ cuûa Quoác maãu Nguyeân Töø cho Ngaøi, töùc Thaùi haäu Khaâm Töø. Tuy soáng trong caûnh vui hoøa haïnh phuùc maø taâm Ngaøi vaãn höôùng veà ñöôøng tu.

            Moät hoâm, vaøo giöõa ñeâm Ngaøi vöôït thaønh troán ñi, ñònh vaøo nuùi Yeân Töû. Ñeán chuøa Thaùp ôû nuùi Ñoâng Cöùu thì trôøi vöøa saùng, trong ngöôøi quaù moûi nhoïc, vua beøn vaøo naèm nghæ trong Thaùp. Vò taêng trong chuøa thaáy daùng maïo Ngaøi khaùc thöôøng, oâng laøm côm theát ñaõi. Hoâm aáy, Thaùi Haäu ñem trình baøy heát cho Thaùnh Toâng nghe, vua lieàn sai quaàn thaàn ñi tìm khaép nôi, baát ñaéc dó Ngaøi phaûi trôû veà.

            Tôùi khi leân ngoâi, duø ôû trong caûnh vinh hoa toät böïc, nhöng Ngaøi vaãn töï giöõ mình thanh tònh. Coù laàn Ngaøi nguû tröa trong chuøa Tö Phuùc ôû ñaïi noäi, chôït moäng thaáy töø nôi roán moïc leân hoa sen vaøng, lôùn nhö baùnh xe, treân hoa coù ñöùc Phaät vaøng, moät ngöôøi ñöùng beân caïnh chæ Ngaøi, noùi: Bieát ñöùc Phaät naøy chaêng? Ñöùc Phaät Bieán Chieáu ñaáy! Ngay ñoù, Ngaøi lieàn giöït mình tænh daäy, ñem ñieàm moäng trình leân vua cha. Thaùnh Toâng raát möøng cho laø vieäc khaùc thöôøng.

            Do ñoù, Ngaøi thöôøng aên chay laït, thaân theå oám gaày, Thaùnh Toâng thaáy laï beøn hoûi. Ngaøi thöa thaät nguyeân do vôùi vua cha. Thaùnh Toâng khoùc, baûo: Ta nay giaø roài, troâng caäy moät mình con, neáu con laøm nhö theá thì söï nghieäp cuûa Toå toâng seõ ra sao? Ngaøi nghe vua cha noùi vaäy cuõng rôi nöôùc maét.

            Baûn chaát Ngaøi raát thoâng minh vaø hieáu hoïc, coù nhieàu taøi naêng, xem khaép heát caùc saùch, thoâng suoát caû noäi ñieån laãn ngoaïi ñieån. Nhöõng luùc nhaøn roåi, Ngaøi thöôøng môøi caùc thieàn khaùch ñeán baøn hoûi veà taâm toâng. Ngaøi tham hoïc vôùi Thöôïng Só Tueä Trung, ñaït saâu tôùi choã thieàn tuûy vaø thôø Thöôïng Só laøm thaày.

            Khoâng laâu, Ngaøi nhöôøng ngoâi cho Anh Toâng. Thaùng 10 naêm Kyû Hôïi nieân hieäu Höng Long thöù baûy (1299), Ngaøi ñi thaúng vaøo nuùi Yeân Töû, sieâng naêng chuyeân lo tu haønh, soáng theo möôøi hai haïnh ñaàu ñaø, töï laáy hieäu laø Höông Vaân Ñaïi Ñaàu Ñaø. Ngaøi laäp chuøa chieàn, caát tinh xaù, thuyeát phaùp ñoä taêng, hoïc chuùng tuï veà ñoâng ñaûo. Sau ñoù, Ngaøi ñeán chuøa Phoå Minh ôû phuû Thieân Tröôøng ñoùn chö taêng veà ñaây laäp hoäi giaûng phaùp traûi qua maáy naêm. Keá Ngaøi laïi ñi vaân du thong thaû, ñeán traïi Boá Chính laäp am Tri Kieán ôû laïi ñaây.

            Naêm Giaùp Thìn nieân hieäu Höng Long thöù möôøi hai (1304), Ngaøi ñi khaép nôi thoân xoùm khuyeán hoùa daân chuùng töø boû nhöõng daâm töø, ñoàng thôøi daïy hoï tu haønh Thaäp thieän. Muøa ñoâng naêm aáy vua Anh Toâng daâng bieåu thænh Ngaøi vaøo ñaïi noäi trao cho taâm giôùi Boà taùt taïi gia. Hoâm Ñieàu Ngöï vaøo thaønh vöông coâng, baù quan chuaån bò ñaày ñuû leã nghi nghinh ñoùn vaø sau ñoù ñoàng thoï giôùi phaùp.

            Sau, Ngaøi ñeán chuøa Suøng Nghieâm nuùi Chí Linh xieån döông toâng giaùo. Môû ñaàu buoåi khai ñöôøng thuyeát phaùp, Ngaøi nieâm höông baùo aân xong, ñeán phaùp toøa, vò thöôïng chuû baïch chuøy v.v... roài, Ngaøi beøn noùi:

            Phaät Thích Ca Vaên vì moät ñaïi söï nhaân duyeân maø hieän ra ñôøi, boán möôi chín naêm môû mieäng maø chöa noùi moät chöõ, nay ta vì caùc ngöôi leân toøa naøy noùi caùi gì? Ngaøi lieàn ngoài xuoáng giöôøng thieàn, giaây laâu ngaâm:

            Cuoác keâu töøng chaäp traêng ngôøi saùng,

            Ñaâu phaûi taàm thöôøng qua moät xuaân.

            (Ñoå quyeân ñeà ñoaïn nguyeät nhö truù,

            Baát thò taàm thöôøng khoâng quaù xuaân).

            Ngaøi laïi voå baøn moät caùi, noùi:

            - Khoâng coù ai sao? Ra ñaây! Ra ñaây!

            Coù vò taêng hoûi:

            - Theá naøo laø Phaät?

            Ngaøi ñaùp:

            - Nhaän ñeán nhö xöa laïi chaúng phaûi.

            Taêng hoûi:

            - Theá naøo laø phaùp?

            Ngaøi ñaùp:

            - Nhaän ñeán nhö xöa laïi chaúng phaûi.

            Taêng hoûi:

            - Theá naøo laø taêng?

            Ngaøi ñaùp:

            - Nhaän ñeán nhö xöa laïi chaúng phaûi.

            Taêng hoûi:

            - Roát raùo theá naøo?

            Ngaøi ñaùp:

            - Chöõ baùt môû toang ñaø trao phoù,

            Coøn ñaâu vieäc nöõa ñaùng trình anh.

            (Baùt töï ñaû khai phaân phoù lieãu,

            Caùnh voâ dö söï khaû trình quaân).

            Taêng hoûi:

            - Theá naøo laø moät vieäc höôùng thöôïng?

            Ngaøi ñaùp:

            - Ñaàu gaäy kheâu nhaät nguyeät.

            Taêng hoûi:

            - Duøng coâng aùn cuõ laøm gì?

            Ngaøi ñaùp:

            - Moãi laàn nhaéc laïi moãi laàn môùi.

            Taêng hoûi:

            - Theá naøo laø giaùo ngoaïi bieät truyeàn?

            Ngaøi ñaùp:

            - EÅch öông nhaûy chaúng khoûi ñaáu.

            Taêng hoûi:

            - Sau khi ra khoûi ñaáu thì theá naøo?

            Ngaøi ñaùp:

            - Laïi theo con eách nhaûy xuoáng buøn.

            Taêng hoûi:

            - Vaãn laø nhaûy chaúng ra khoûi?

            Ngaøi laïi lôùn tieáng naït:

            - Gaõ muø! Thaáy caùi gì?

            Taêng thöa:

            - Ñaïi Toân ñöùc löøa ngöôøi laøm gì?

            Ñieàu Ngöï beøn höø! höø!

            Vò taêng nghó nghò, Ñieàu Ngöï lieàn ñaùnh. Vò taêng laïi ñònh ra hoûi, Ñieàu Ngöï lieàn heùt. Taêng cuõng heùt.

            Ñieàu Ngöï baûo:

            - Laõo taêng bò ngöôi moät heùt, hai heùt, cuoái cuøng laøm gì, noùi mau! Noùi mau!

            Taêng nghó ngôïi.

            Ñieàu Ngöï laïi heùt moät heùt, baûo:

            - Con choàn hoang naøy, vöøa roài lanh lôïi, giôø ôû choã naøo?

            Vò taêng leã baùi roài lui.

    *
         *  *

            Taêng hoûi:

            - Ñaïi Ñöùc tu haønh khoå nhoïc traõi qua nhieàu naêm, ñoái vôùi saùu thoâng cuûa Phaät hieän giôø ñöôïc maáy thoâng?

            Ngaøi ñaùp:

            - Cuõng ñöôïc saùu thoâng.

            Taêng hoûi:

            - Naêm thoâng haõy gaùc laïi, theá naøo laø tha taâm thoâng?

            Ngaøi ñaùp:

            - Nhöõng coõi nöôùc ñaày daãy nhö theá, coù bao nhieâu thöù taâm, Nhö Lai thaûy bieát heát, Nhö Lai thaûy thaáy heát.

            Vò taêng lieàn ñöa naém tay leân, hoûi:

            - Ñaõ hay bieát heát, thaáy heát, laïi bieát caùi naøy coù vaät gì?

            Ngaøi ñaùp:

            - Nhö coù nhö khoâng, chaúng phaûi khoâng chaúng phaûi saéc.

            Taêng hoûi:

            - Tröôùc kia coù vò taêng hoûi Hoøa thöôïng Lang Da: “Thanh tònh baûn nhieân vì sao chôït sanh nuùi soâng, quaû ñaát” YÙ chæ theá naøo?

            Ngaøi ñaùp:

            - Gioáng heät thuyeàn chaøi ra bieån.

            Taêng hoûi:

            - YÙ naøy theá naøo?

            Ngaøi ñaùp:

            - Ai bieát khoùi soùng xa, rieâng coù choã thöông löôïng.

            (Thuøy tri vieãn yeân laõng, Bieät höõu haûo thöông löôïng).

            Taêng hoûi:

            - Theá naøo laø gia phong Phaät quaù khöù?

            Ngaøi ñaùp:

            - Vöôøn röøng vaéng veû ai coi giöõ,

            Lyù traéng ñaøo hoàng hoa töï ñôm.

            (Vieân laâm tòch maïc voâ nhaân quaûn,

            Lyù baïch ñaøo hoàng töï taïi hoa).

            Taêng hoûi:

            - Theá naøo laø gia phong Phaät hieän taïi?

            Ngaøi ñaùp:

            - Gia phong soùng baïc laàm eùn sôùm,

            Ñaøo ñoû vöôøn tieân say gioù xuaân.

            (Baïch thuûy gia phong meâ hieåu yeán,

            Hoàng ñaøo tieân uyeån tuùy xuaân phong).

            Taêng hoûi:

            - Theá naøo laø gia phong Phaät vò lai?

            Ngaøi ñaùp:

            - Baõi bieån chôø trieàu trôøi ñôïi nguyeät,

            Xoùm chaøi nghe saùo khaùch nhôù nhaø.

            (Haûi phoá ñaõi trieàu thieàn duïc nguyeät,

            Ngö thoân vaên ñòch khaùch tö gia).

            Taêng hoûi:

            - Theá naøo laø gia phong cuûa Hoøa thöôïng?

            Ngaøi ñaùp:

            - AÙo raùch che maây saùng aên chaùo,

            Bình xöa roùt nguyeät toái naáu traø.

            (Phaù naïp uûng vaân trieâu khieát chuùc,

            Coå bình taû nguyeät daï tieân traø).

            Taêng hoûi:

            - Linh Vaân ngoä hoa ñaøo khi aáy theá naøo?

            Ngaøi ñaùp:

            - Töï nôû töï taøn tuøy thôøi tieát,

            Ñoâng quaân hoûi ñeán naøo bieát chi.

            (Töï khai töï khöôùc tuøy thôøi tieát,

            Vaán tröôùc Ñoâng quaân toång baát tri).

            Taêng hoûi:

            - Khi gieát ngöôøi khoâng ngoù laïi thì sao?

            Ngaøi ñaùp:

            - Gan daï ñaày mình.

            Taêng hoûi:

            - Ngöôøi ñaïi tu haønh laïi rôi vaøo nhaân quaû hay khoâng?

            Ngaøi ñaùp:

            - Mieäng döôøng chaäu maùu cheâ Phaät Toå,

            Raêng tôï haøng göôm gaëm röøng thieàn.

            Moät sôùm cheát rôi A tì nguïc,

            Cöôøi ngaát Nam Moâ Quaùn Theá AÂm.

            (Khaåu töï huyeát boàn ha Phaät Toå,

            Nha nhö kieám thoï chuûy thieàn laâm.

            Nhaát trieâu töû nhaäp A tì nguïc,

            Tieáu saùt Nam Moâ Quaùn Theá AÂm).

            Taêng hoûi:

            - Döôùi ruoäng coø phôi ngaøn ñieåm tuyeát,

            Treân caây oanh ñaäu moät caønh hoa.

            Khi aáy theá naøo?

            Ngaøi ñaùp:

            - Laàm!

            Taêng hoûi:

            - Ñaïi Toân Ñöùc thì sao?

            Ngaøi ñaùp:

            - Döôùi ruoäng coø phôi ngaøn ñieåm tuyeát,

            Treân caây oanh ñaäu moät caønh hoa.

            Taêng thöa:

            - Ñoù laø lôøi cuûa con!

            Ngaøi ñaùp:

            - Muoán bieát thuaät thaàn tieân luyeän thuoác,

            Linh ñôn nguyeân ñaáy töû chaâu sa.

            (Yeáu thöùc thaàn tieân loâ hoûa thuaät,

            Ñan ñaàu nguyeân thò töû chaâu sa).

            Taêng hoûi:

            - Theá naøo laø Phaùp thaân thanh tònh?

            Ngaøi ñaùp:

            - Ñuïc vaøng rôi ñoáng phaân sö töû,

            Höông chaù-coâ-ban treân Coân loân.

            (Kim taïc laïc trung sö töû phæ,

            Thieát Coân loân thöôïng chaù-coâ-ban).

            Taêng thöa:

            - Hoïc nhaân chaúng hoäi!

            Ngaøi ñaùp:

            - Chôù hoïc thoùi baùn buoân traû giaù,

            Cöôøi ngöôøi noùi thaät doái löøa nhau.

            (Baát ñaéc coå hoà am saùch giaù,

            Tieáu chaân tha coå nhöôïc töông man).

            Taêng hoûi:

            - Theá naøo laø Baùo thaân vieân maõn?

            Ngaøi ñaùp:

            - Caùnh baèng cao voå côn gioù laëng,

            Ly chaâu saùng laïnh bieån trong xanh.

            (Baèng döïc cao toaøn phong löïc ñònh,

            Ly chaâu laõnh hoaït haûi ba thanh).

            Vò taêng leã baùi.

            Ñieàu Ngöï baûo:

            - Xöa nay ñaày ñuû moïi coâng duïng,

            Vì ngöôi thieân leäch chaúng ñöôïc thaønh.

            (Nguyeân lai cuï tuùc chö coâng duïng,

            Vò nhó thieân pha baát ñaéc thaønh).

            Taêng hoûi:

            - Theá naøo laø Hoùa thaân thieân baù öùc?

            Ngaøi ñaùp:

            - Maây doàn söông phuû muø trôøi ñaát,

            Taác nöôùc nhö xöa ngay ñænh ñaàu.

            (Naõ vaân quaéc vuï ñaèng tieâu haùn,

            Xích thuûy y tieàn tröôùc naõo moân).

            Taêng thöa:

            - Ñuùng theá!

            Ngaøi baûo:

            - Cöôøi ngaát keû gom maây döôùi nuùi,

            Boán beà nuoát laïi hoøn saét aên.

            (Tieáu saùt taäp vaân phong haï haùn,

            Töù dieän khieát tröôùc thieát quaân ñoân).

            Vò taêng leã baùi roài lui.

                                    *
                                                                           *  *

            Taêng hoûi:

            - Baøn huyeàn noùi dieäu, nhaéc xöa luaän nay troïn thuoäc lôøi noùi suoâng, chaúng dính noùi naêng, laøm sao noùi cho moät caâu?

            Ngaøi ñaùp:

            - Gioù ñoâng nheø nheï ngaøn hoa nôû,

            Laùch caùch vaønh xe moät tieáng keâu.

            (Ñoâng phong ñaïm ñaõng thieân hoa phaùt,

            Laùch taùch caâu chu höïu nhaát thanh).

            Vò taêng ñònh môû mieäng,

            Ñieàu Ngöï laïi baûo:

            - Chim hoùt maùu tuoân cuõng voâ duïng,

            Nuùi taây nhö cuõ toûa maây chieàu.

            (Ñeà ñieåu huyeát löu voâ duïng xöù,

            Taây sôn y cöïu moä vaân hoaønh).

            Taêng hoûi:

            - Khi muoân daëm maây tan thì theá naøo?

            Ngaøi ñaùp:

            - Möa taàm taõ.

            Taêng hoûi:

            - Khi muoân daëm maây phuû kín thì theá naøo?

            Ngaøi ñaùp:

            - Traêng saùng ngôøi.

            Taêng hoûi:

            - Roát raùo theá naøo?

            Ngaøi ñaùp:

            - Chôù ñoäng ñeán, ñoäng ñeán aên ba möôi gaäy.

            Taêng hoûi:

            - Theá naøo laø maët thaät xöa nay?

            Ñieàu Ngöï im laëng giaây laâu, hoûi:

            - Hoäi chaêng?

            Taêng thöa:

            - Chaúng hoäi.

            Ñieàu Ngöï lieàn ñaùnh.

                           *
                                      *  *

            Taêng hoûi:

            - Theá naøo laø ba möôi hai töôùng, taùm möôi veû ñeïp?

            Ñieàu Ngöï ñaùp:

            - Neáu laáy saéc thaáy ta,

            Laáy aâm thanh caàu ta,

            Ngöôøi aáy haønh ñaïo taø,

            Chaúng theå thaáy Nhö Lai.

            Taêng hoûi:

            - Theá naøo laø Phaät?

            Ngaøi ñaùp:

            - Traáu caùm döôùi coái.

            Taêng hoûi:

            - Theá naøo laø yù Toå Sö töø AÁn Ñoä sang?

            Ngaøi ñaùp:

            - Baùnh veõ.

            Taêng hoûi:

            - Theá naøo laø ñaïi yù Phaät phaùp?

            Ngaøi ñaùp:

            - Ñoàng haàm, ñaát khoâng khaùc.

            Taêng hoûi:

            - Xöa, taêng hoûi ngaøi Trieäu Chaâu: “Con choù laïi coù Phaät taùnh hay khoâng?” Trieäu Chaâu ñaùp: “Khoâng”, yù chæ theá naøo?

            Ngaøi ñaùp:

            - Chaát muoái trong nöôùc,

            Keo xanh trong maøu.

            Taêng hoûi:

            - Caâu coù caâu khoâng nhö bìm nöông caây, khi aáy theá naøo?

            Ñieàu Ngöï beøn noùi baøi keä:

            Caâu coù caâu khoâng

            Bìm khoâ caây ngaõ

            Bao keû naïp taêng

            Ñuïng ñaàu chaïm naõo.

            Caâu coù caâu khoâng.

            Thaân baøy gioù thu

            Haèng haø sa soá

            Chaïm beùn ñöùt tay

            Caâu coù caâu khoâng.

            Laäp toâng laäp chæ

            Ñaäp ngoùi xoi ruøa

            Leân non xuoáng nöôùc.

            Caâu coù caâu khoâng.

            Chaúng coù chaúng khoâng

            Khaéc thuyeàn moø kieám

            Tìm ngöïa theo tranh.

            Caâu coù caâu khoâng,

            Hoài hoã chaúng hoài

            Giaøy hoa noùn tuyeát

            Ñôïi thoû oâm caây.

            Caâu coù caâu khoâng

            Töï xöa töï nay

            Chaáp ngoùn queân traêng

            Ñaát baèng cheát chìm.

            Caâu coù caâu khoâng,

            Nhö theá, nhö theá

            Chöõ baùt môû toang

            Toaøn khoâng naém muõi

            Caâu coù caâu khoâng,

            Ngoù qua ngoù laïi

            Laûi nhaûi mieäng moàm

            OÀn aøo naùo loaïn.

            Caâu coù caâu khoâng,

            Ñau ñaùu khoå lo

            Caét ñöùt saén bìm

            Kia ñaây vui thích.

            (Höõu cuù voâ cuù

            Ñaèng khoâ thoï ñaûo

            Kyû caù naïp taêng

            Chaøng ñaàu khaùi naõo.

            Höõu cuù voâ cuù

            Theå loä kim phong

            Haèng haø sa soá

            Phaïm nhaãn thöông phong.

            Höõu cuù voâ cuù,

            Laäp toâng laäp chæ

            Ñaû ngoõa toaûn quy

            Ñaêng sôn thieäp thuûy.

            - Höõu cuù voâ cuù,

            Phi höõu phi voâ

            Khaéc chu caàu kieám

            Saùch kyù aùn ñoà.

            Höõu cuù voâ cuù,

            Hoã baát hoài hoã

            Laïp tuyeát haøi hoa

            Thuû chu ñaõi thoá.

            - Höõu cuù voâ cuù,

            Töï coå töï kim

            Chaáp chæ vong nguyeät

            Bình ñòa luïc traàm.

            - Höõu cuù voâ cuù,

            Nhö thò nhö thò

            Baùt töï ñaûä khai

            Toaøn voâ ba ty å

            - Höõu cuù voâ cuù,

            Coá taû coá höõu

            A thích thích ñòa

            Naùo quaùt quaùt ñòa.

            - Höõu cuù voâ cuù,

            Ñao ñao ñaùt ñaùt

            Tieät ñoaïn caùt ñaèng

            Bæ thöû khoaùi hoaït)

            Ngaøi lieàn böôùc xuoáng toøa. (Ngöõ cuù ñaày ñuû nôi boån luïc).

            Ngaøy moàng moät thaùng gieâng naêm Maäu Thaân (1308), Ñieàu Ngöï sai Phaùp Loa ñeán chuøa Baùo AÂn, huyeän Sieâu Loaïi noái phaùp truï trì giaûng daïy. Thaùng tö Ngaøi ñeán kieát haï taïi chuøa Vónh Nghieâm, Laïng giang, cuõng sai Phaùp Loa truï trì giaûng daïy, chính Ngaøi giaûng Truyeàn Ñaêng Luïc vaø sai Quoác Sö Ñaïo Nhaát vì chuùng giaûng Kinh Phaùp Hoa.

            Giaûi haï, Ngaøi vaøo nuùi Yeân Töû, ñuoåi heát nhöõng ngöôøi cö só vaø nhöõng keû giuùp vieäc trong chuøa khoâng cho haàu haï nöõa, chæ ñeå laïi möôøi vò thò giaû thöôøng theo Ngaøi. Ñieàu Ngöï leân ôû am Töû Tieâu giaûng Truyeàn Ñaêng Luïc cho Phaùp Loa, thò giaû laàn löôït xuoáng nuùi gaàn heát, chæ coøn moät ñeä töû thöôïng tuùc laø Baûo Saùt ôû laïi thoâi.

            Töø ñoù, Ngaøi leo khaép caùc hang ñoäng, roài ngoài nôi thaát ñaù, Baûo Saùt baïch: Toân Ñöùc tuoåi ñaõ cao maø xoâng pha söông tuyeát nhö vaäy, lôõ ra (coù chuyeän gì) thì maïng maïch cuûa Phaät phaùp seõ theá naøo? Ngaøi ñaùp: Thôøi giôø cuûa ta ñaõ ñeán, ta muoán taïo caùi keá laâu daøi vaäy!

            Ngaøy muøng naêm thaùng möôøi, ngöôøi nhaø cuûa coâng chuùa Thieân Thuïy leân nuùi thöa: Coâng chuùa Thieân Thuïy beänh naëng, mong gaëp Toân Ñöùc roài cheát. Ñieàu Ngöï buøi nguøi baûo: “Thôøi tieát ñeán roài!” Ngaøi beøn choáng gaäy xuoáng nuùi, chæ ñem theo moät ngöôøi thò giaû. Ngaøy muøng möôøi thì ñeán kinh ñoâ, qua ngaøy raèm Ngaøi daën doø xong, lieàn trôû veà nuùi, nghó ñeâm ôû chuøa Sieâu Loaïi. Saùng sôùm hoâm sau, Ngaøi laïi ñi boä ñeán ngoâi chuøa nhoû ôû laøng Coå Chaâu, töï ñeà baøi keä:

            Theá soá nhaát töùc maëc,

            Thôøi tình löôõng haûi ngaân,

            Cung ma hoàn quaûn thaäm,

            Phaät quoác baát thaéng xuaân.

            Taïm dòch:

            Soá ñôøi moät hôi thôû,

            Tình ñôøi ñoâi bieån baïc,

            Cung ma cai quaûn ngaët,

            Coõi Phaät vui khoân ngaàn.

            Ngaøy 17, Ngaøi nghæ laïi ôû chuøa Suøng Nghieâm taïi Linh Sôn, Hoaøng thaùi haäu Tuyeân Töø thænh ñeán am Bình Döông thieát trai cuùng döôøng. Ñieàu Ngöï vui veû baûo: Ñaây laø laàn cuùng döôøng sau cuøng. Ngaøi beøn ñeán thoï trai.

            Ngaøy 18, Ngaøi ñi boä ñeán chuøa Tuù Laâm treân ngoïn An Sinh Kyø Ñaëc. Caûm thaáy ñau ñaàu, Ngaøi beøn noùi vôùi hai Tyø kheo Töû Doanh vaø Hoaøn Trung: Ta muoán leân ngoïn Ngoïa Vaân maø söùc chaân khoâng theå ñi ñöôïc, bieát laøm sao ñaây? Hai Tyø kheo thöa: Hai ñeä töû coù theå giuùp cho Thaày leân ñoù! Vöøa leân tôùi Ngoïa Vaân, Ñieàu Ngöï lieàn taï ôn hai Tyø kheo vaø baûo: Haõy xuoáng nuùi gaéng lo tu haønh, chôù cho sanh töû laø vieäc nhaøn roãi!

            Ngaøy 19, Ñieàu Ngöï sai thò giaû Phaùp Khoâng leân am Töû Tieâu, nuùi Yeân Töû goïi Baûo Saùt xuoáng ñaây gaáp.

            Ngaøy 20, Baûo Saùt treân ñöôøng ñi xuoáng, ñeán Doanh Tuyeàn thì thaáy moät ñaùm maây ñen töø ngoïn Ngoïa Vaân bay qua Loãi Sôn roài haï thaáp xuoáng Doanh Tuyeàn, nöôùc boång ñaày traøn, daâng cao leân maáy tröôïng. Giaây laùt, maët nöôùc laën xuoáng nhö bình thöôøng, Baûo Saùt thaáy hai con roàng ñaàu to nhö ñaàu ngöïa, ngaång ñaàu leân cao hôn tröôïng, hai maét nhö sao saùng, choác laùt thì laën xuoáng. Ñeâm ñoù, Baûo Saùt nghæ taïm trong quaùn troï beân nuùi, laïi moäng thaáy ñieàm chaúng laønh.

            Ngaøy 21, Baûo Saùt ñeán Ngoïa Vaân, Ñieàu Ngöï troâng thaáy lieàn móm cöôøi baûo: Ta saép ñi ñaây, ngöôi ñeán sao treã vaäy! Ngöôi ñoái vôùi Phaät phaùp coù choã naøo chöa roõ, haõy mau ñem ra thöa hoûi!

            Baûo Saùt lieàn hoûi:

            - Nhö luùc Maõ Toå beänh, Vieän Chuû ñeán hoûi: “Nhöõng ngaøy gaàn ñaây Toân Ñöùc theá naøo?” Maõ Toå ñaùp: “Nhaät dieän Phaät, nguyeät dieän Phaät” YÙ chæ theá naøo?

            Ñieàu Ngöï gaèn gioïng baûo:

            - Nguõ Ñeá, Tam Hoaøng laø vaät gì?

            Baûo Saùt laïi hoûi:

            - Chæ nhö

            “Hoa röïc röïc chöø gaám röïc röïc

            Tre ñaát Nam chöø caây ñaát Baéc” laïi laø sao?

            Ñieàu Ngöï baûo:

            - Muø maát maét ngöôi!

            Baûo Saùt lieàn thoâi.

            Töø ñoù, suoát maáy ngaøy lieàn trôøi ñaát u aùm, gioù troát noåi daäy, möa tuyeát phuû laáp caû caây coái, vöôïn khæ vaây quanh am gaøo la, chim röøng keâu thaûm thieát.

            Ngaøy muøng moät thaùng möôøi moät, nöûa ñeâm sao trôøi saùng toû, Ñieàu Ngöï hoûi: Hieän giôø laø giôø gì? Baûo Saùt thöa: Giôø Tyù.

            Ñieàu Ngöï ñöa tay môû caùnh cöûa soå nhìn ra baûo: Chính laø giôø ta ñi! Baûo Saùt hoûi: Toân Ñöùc ñi ñaâu? Ñieàu Ngöï ñaùp:

            Taát caû phaùp chaúng sanh,

            Taát caû phaùp chaúng dieät,

            Neáu hay hieåu nhö theá,

            Chö Phaät thöôøng hieän tieàn.

            Naøo coù ñeán ñi gì?

            Baûo Saùt thöa:

            - Chæ nhö khi chaúng sanh chaúng dieät thì theá naøo?

            Ñieàu Ngöï lieàn vaû ngay mieäng Baûo Saùt, baûo:

            - Chôù noùi môù!

            Noùi xong, Ngaøi naèm theo theá sö töû laëng leõ maø tòch. Qua ñeâm thöù hai, Baûo Saùt vaâng theo lôøi di chuùc, laøm leã hoûa taùng ngay nôi am Ngaøi ôû, coù muøi höông laï xoâng leân thoaûng ra xa, nhaïc trôøi treân khoâng, maây naêm saéc che treân giaøn hoûa.

            Ngaøy thöù tö Toân giaû Phoå Tueä (Phaùp Loa) töø nuùi Yeân Töû voäi vaõ ñeán, duøng nöôùc thôm röôùi leân giaøn hoûa laøm leã. Xong, Phaùp Loa thu laáy ngoïc coát, ñöôïc xaù lôïi naêm maøu hôn naêm traêm haït lôùn, coøn haït nhoû côû hoät luùa hoät caûi thì nhieàu voâ keå. Vua Anh Toâng, Quoác phuï Thöôïng Teå cuøng ñình thaàn ñem thuyeàn roàng ñeán leã baùi döôùi chaân nuùi, gaøo khoùc vang trôøi, sau ñoù ñoùn ngoïc coát vaø xaù lôïi xuoáng thuyeàn roàng ñöa veà kinh. Töø trieàu ñình cho ñeán thoân queâ ñeàu raát möïc thöông tieác.

            Vua Anh Toâng toân hieäu laø: “Ñaïi Thaùnh Traàn Trieàu Truùc Laâm Ñaàu Ñaø Tònh Tueä Giaùc Hoaøng Ñieàu Ngöï Toå Phaät”. Vua ñem ngoïc coát ñaët vaøo khaùm baùu, ñoàng thôøi chia xaù lôïi laøm hai phaàn, moãi phaàn ñeàu ñöïng vaøo bình vaøng baèng baûy baùu. Vieäc leã cuùng xong, vua ñoùn ngoïc coát vaøo mieáu Ñöùc Laêng, toân hieäu laø “Nhaân Toâng”, coøn moät phaàn xaù lôïi ñem ñaët vaøo baûo thaùp thôø taïi khu ñaát Ñöùc Laêng ôû Long Höng vaø moät phaàn thì ñaët vaøo kim thaùp thôø taïi chuøa Vaân Yeân treân nuùi Yeân Töû. Anh Toâng cuõng ñaõ cho ñuùc hai töôïng Ñieàu Ngöï baèng vaøng, moät töôïng thôø taïi chuøa Baùo AÂn ôû Sieâu Loaïi, moät töôïng thôø taïi chuøa Vaân Yeân ôû nuùi Yeân Töû, duøng leã cuùng döôøng Phaät maø cuùng döôøng töôïng Ngaøi.

            Taùc phaåm cuûa Ñieàu Ngöï ñeå laïi goàm coù:

            1. Thieàn Laâm Thieát Chuûy Ngöõ Luïc.

            2. Haäu Luïc.

            3. Ñaïi Höông Haûi AÁn Thi Taäp.

            4. Taêng Giaø Toaùi Söï.

            Coøn quyeån Thaïch Thaát Mî Ngöõ Taäp ñöôïc vua Anh Toâng cho cheùp vaøo Ñaïi Taïng ñeå löu truyeàn.

            Ñieàu Ngöï ñaõ môû ba giôùi ñaøn:

            1. Taïi chuøa Chaân Giaùo ôû Ñaïi noäi.

            2. Taïi chuøa Baùo AÂn ôû Sieâu Loaïi.

            3. Taïi chuøa Phoå Minh ôû Thieân Tröôøng.

            Ñeä töû noái phaùp Ngaøi thì coù lieät keâ ñaày ñuû trong baûn ñoà quyeån Tueä Trung Thöôïng Só Ngöõ Luïc, ñoàng thôøi nhöõng ngöôøi thaàm kheá hôïp toâng chæ thì khoâng keå xieát.

            Giaûng:

            Vua Traàn Nhaân Toâng trong quyeån Tam Toå Truùc Laâm Giaûng Giaûi ñaõ ñöôïc giaûng ñaày ñuû. ÔÛ ñaây toâi khoâng giaûng laïi, quí vò ñoïc baûn naày ñoái chieáu vôùi quyeån Tam Toå Truùc Laâm Giaûng Giaûi thì seõ hieåu.

]