GIAÙC NGOÄ PHAÙP GÌ

ÖÙNG DUÏNG TU NGUÕ THÖØA PHAÄT GIAÙO

I.- MÔÛ ÑEÀ

            Taát caû phaùp Phaät daïy ñeàu tröôùc phaûi giaùc ngoä roài sau môùi öùng duïng tu. Cuõng nhö tröôùc bieát ñöôøng roài sau môùi ñi, tröôùc hieåu roài sau môùi laøm. Söï giaùc ngoä naøy laø nhaän thaáy leõ thaät ngay theá gian khoâng phaûi huyeàn nhieäm sieâu vieãn, maø laø cuï theå thöïc teá. Bôûi giaùc ngoä roài môùi tu, neân ñuùng tinh thaàn ñaïo giaùc ngoä. Chuùng ta laø Phaät töû phaûi thaáu roõ leõ naøy, ñöøng laàm laãn öùng duïng tu moät caùch muø quaùng. Khoâng hieåu maø laøm laø vieäc laøm caøn böôùng daïi khôø. Chuùng ta phaûi thaép saùng ngoïn ñuoác chaùnh phaùp soi böôùc ñi, ñeå khoûi vaáp ngaõ rôi hoá loït haàm.

            Toång quaùt caên baûn Phaät phaùp laø Nguõ thöøa Phaät giaùo, tröôùc khi öùng duïng tu moãi thöøa ñeàu phaûi giaùc ngoä moãi phaùp. Ví nhö ôû beán xe mieàn Ñoâng taïi thaønh phoá Hoà Chí Minh, tröôùc khi chuùng ta mua veù leân moät chieác xe naøo laø phaûi yù thöùc ñöôïc mình ñi ñaâu, ñi laøm gì ? Khi mua veù leân xe, chuùng ta bieát roõ chuû ñích vaø phaân bieät raønh reõ con ñöôøng mình ñi. Neáu chuùng ta mua veù leân xe Taây Ninh laø bieát roõ mình seõ ñeán Thò xaõ Taây Ninh, mua veù leân xe Vuõng Taøu laø bieát roõ mình seõ ñeán Ñaëc khu Vuõng Taøu. Leân xe naøo ñeán choã aáy laø ví duï cho nguõ thöøa Phaät giaùo. Bôûi vì thöøa laø coã xe hay ngoài xe, seõ ñöa ñeán muïc ñích chuùng ta nhaém. Choïn löïa xe ñi laø theo nhu caàu caàn thieát cuûa chuùng ta ñaõ bieát. Theá neân tröôùc giaùc, sau tu laø chuû yeáu cuûa Nguõ thöøa Phaät giaùo.

II.- GIAÙC NGOÄ LYÙ NHAÂN QUAÛ, LUAÂN HOÀI ÖÙNG DUÏNG TU NHAÂN THÖØA, THIEÂN THÖØA

      1. Giaùc ngoä lyù nhaân quaû, luaân hoài

            a) Giaùc ngoä lyù nhaân quaû

            Vaïn vaät vaø moïi hieän töôïng treân theá gian naøy, neáu ñem ra khaûo saùt, chuùng ta seõ thaáy khoâng coù moät vaät töôïng naøo thoaùt ra ngoaøi nhaân quaû. Töø ñoäng vaät, thöïc vaät, khoaùng vaät cho ñeán moïi hieän töôïng maø caùc giaùc quan chuùng ta caûm nhaän ñöôïc, ñeàu phaûi coù nhaân môùi thaønh quaû. Ví nhö con ngöôøi laø quaû, xuaát phaùt töø baøo thai laø nhaân. Caây luùa, boâng luùa laø quaû, phaùt sanh töø haït luùa gioáng laø nhaân. Khoái ñaù laø quaû, keát hôïp töø nhöõng haït buïi laø nhaân. Duø laø nhöõng hieän töôïng laï xuaát phaùt töø con ngöôøi hay thieân nhieân, tuy hieän nay ngöôøi ta chöa phaùt giaùc ñöôïc nguyeân nhaân cuûa noù, song chæ laø chöa tìm ra, chôù chaúng phaûi khoâng nguyeân nhaân. Thaáy quaû, chuùng ta lieàn bieát coù nhaân, ñoù laø tinh thaàn khoa hoïc, laø oùc khaûo cöùu cuûa caùc nhaø baùc hoïc. Thaáy moät thaønh quaû, chuùng ta chöa tìm ra nguyeân nhaân cuûa noù, laø chöa thaáu suoát vaán ñeà. Töø moät keát quaû, chuùng ta thoâng suoát nguyeân nhaân, chuùng ta coù theå caáu taïo nguyeân nhaân ñeå ñöôïc keát quaû nhö yù muoán. Ví nhö thaáy boâng luùa thôm bieát töø haït gioáng luùa thôm, chuùng ta muoán sang naêm coù luùa thôm aên, naêm naøy phaûi laáy gioáng luùa thôm gieo maï. Treân laõnh vöïc khoa hoïc, ngöôøi ta thaáy naép vung noài nöôùc ñoäng, bieát töø hôi nöôùc ñun soâi boác leân, do ñoù cheá bieán ra caùc loaïi maùy noå. Khi thaáy chieác phaùo thaêng thieân bay vuùt leân cao noå tung ra, bieát töø nhieân lieäu chaùy coù söùc ñaåy, ngöôøi ta cheá ra caùc loaïi phi cô phaûn löïc... cho ñeán nhöõng ngoân töø luaän lyù cuõng phaûi töø quaû ñeán nhaân, hoaëc töø nhaân ra quaû. Neáu khoâng nhö theá laø lyù luaän khoâng chaët cheõ. Ví nhö noùi, toâi thích moùn aên naøy (quaû), vì noù vöøa mieäng toâi (nhaân). Toâi khoâng öa ngöôøi ñoù (quaû), vì hoï ôû xaáu vôùi toâi (nhaân). Vì ngheøo (nhaân), toâi khoâng daùm aên xaøi (quaû). Thöïc teá maø noùi, nhaân quaû bao truøm heát moïi laõnh vöïc trong cuoäc soáng cuûa con ngöôøi. Moïi haønh vi thoá loä ra, ñeàu leä thuoäc nhaân quaû. Song vôùi ngöôøi trí thì bieát roõ, keû ngu thì khoâng phaân raønh.

            Noùi ñeán nhaân quaû laø tuøy thuoäc thôøi gian. Bôûi vì töø nhaân ñeán quaû, phaûi traûi qua giai ñoaïn khaùc nhau. Nhö töø moät haït cam ñeán thaønh caây cam vaø coù traùi cam, phaûi traûi qua thôøi gian daøi. Haït cam hoaïi ñeå thaønh caây cam, haït cam thuoäc quaù khöù, caây cam hieän taïi, traùi cam vò lai. Roài traùi cam laø quaù khöù, haït cam laø hieän taïi, caây cam laø vò lai. Cöù theá xoay vaàn töø nhaân ñeán quaû, töø quaû laïi nhaân. Vì theá muoán ñoaùn ñònh nhaân quaû, chuùng ta phaûi caên cöù treân ba thôøi maø xeùt. Neáu ai chæ caét xeùn moät chaëng maø ñoaùn ñònh, laø sai laàm leäch laïc. Ví nhö ñoàng thôøi troàng cam, maø moät ngöôøi ñöôïc quaû cam saønh, moät ngöôøi ñöôïc quaû cam ñöôøng. Nhìn caây cam laù cam gioáng nhau, maø traùi cam laïi khaùc. Neáu chæ caên cöù caây cam, traùi cam maø bieän lyù leõ, laøm sao hieåu noåi. Chuùng ta phaûi xeùt lui veà quaù khöù, khi gieo haït cam loaïi naøo, môùi thaáy thaáu ñaùo vaán ñeà. Cuõng theá, trong cuoäc soáng khoå vui toát xaáu hieän taïi cuûa chuùng ta, khoâng nhìn lui veà quaù khöù, khoù beà hieåu bieát töôøng taän. Cho neân trong kinh Nhaân Quaû Phaät daïy: “Muoán bieát nhaân ñôøi tröôùc, cöù xem cuoäc soáng hieän taïi naøy, caàn bieát quaû ñôøi sau, neân xem haønh ñoäng hieän nay.” Hieän taïi laø keát quaû cuûa quaù khöù, cuõng laø nhaân cuûa vò lai. Caây cam laø quaû cuûa haït cam, cuõng laø nhaân cuûa quaû cam. Muoán mai kia ñöôïc nhieàu quaû cam ngon, hieän taïi chuùng ta phaûi vun queùn cho caây cam ñöôïc sum sueâ. Ñaáy laø kheùo öùng duïng nhaân quaû. Hieåu thaáu ñaùo lyù nhaân quaû laø giaùc ngoä lyù nhaân quaû.

            b) Giaùc ngoä lyù luaân hoài

            Luaân hoài laø söï vaän haønh luaân chuyeån. Trong baàu vuõ truï chuùng ta hieän soáng ñaây, luoân luoân vaän haønh luaân chuyeån. Quaû ñòa caàu xoay troøn maõi maõi, saùng toái roài saùng toái. Nhaân ñoù laäp thôøi gian: ngaøy, thaùng, naêm, xuaân, haï, thu, ñoâng. Theá roài xuaân haï thu ñoâng laïi xuaân haï thu ñoâng... Ñaáy laø hieän traïng luaân hoài cuûa khoâng gian vaø thôøi gian. Cho ñeán moïi sanh vaät sinh soáng treân quaû ñòa caàu, vöøa coù söï soáng laø coù vaän haønh löu chuyeån, ôû beân trong moïi vaät ñeàu coù söï vaän haønh luaân chuyeån khoâng ngöøng. Döøng ñöùng laïi laø maát söï soáng. Nhö nôi con ngöôøi maùu töø quaû tim chaïy ra caùc huyeát quaûn, töø caùc huyeát quaûn trôû veà quaû tim, söï vaän haønh aáy khoâng coù khi döøng, vöøa döøng laïi laø cheát. Caùc sanh vaät khaùc cuõng theá. Cho neân luaân hoài, laø moät thöïc theå cuûa vuõ truï vaø chuùng sanh. Phuû nhaän lyù luaân hoài laø phuû nhaän söï soáng, phuû nhaän söï bieán thieân cuûa thôøi gian vaø khoâng gian.

            Thöøa nhaän lyù luaân hoài, chuùng ta phaûi thöøa nhaän hai yeáu toá then choát cuûa noù laø vaän haønh vaø baát taän. Vì moïi hieän töôïng treân nhaân gian naøy luoân luoân vaän haønh thaêng traàm maø baát taän. Söï vaät tuøy duyeân ñoåi thay, song baûn chaát cuûa noù khoâng maát. Ví nhö nöôùc, tuøy duyeân noùng hay laïnh hình thaùi cuûa noù bò ñoåi thay. Töø moät theå loûng, gaëp duyeân soùng nöôùc bieán thaønh theå hôi, gaëp duyeân laïnh coâ ñoïng laïi thaønh theå cöùng. Moïi söï bieán theå cuûa nöôùc ñeàu laø tuøy duyeân. Coù khi noù nheï baøng baïc trong hö khoâng, coù khi ñoïng laïi thaønh khoái cöùng nhö ñaù. Tuy hình thaùi ñoåi luoân luoân, maø baûn chaát nöôùc vaãn khoâng maát. Neáu ai thaáy nöôùc khoâng coøn ôû theå loûng, baûo maát laø khôø. Hoaëc thaáy tan khoâng coøn ôû theå cöùng, baûo heát laø daïi. Ngöôøi khoân ngoan bieát söï tuøy duyeân bieán thaùi cuûa nöôùc, muoán noù laø hôi duøng duyeân noùng, muoán noù thaønh khoái duøng duyeân laïnh. Theá laø tuøy duyeân öùng duïng moät caùch linh ñoäng. Ñoù laø choã söû duïng cuûa caùc nhaø khoa hoïc hieän nay.

            Cuõng theá, sang laõnh vöïc con ngöôøi, bieát söï luaân hoài tuøy nghieäp duyeân, ngöôøi tu haønh kheùo taïo nghieäp laønh duyeân toát, ñeå söï vaän chuyeån ñuùng theo sôû nguyeän cuûa mình. Söû duïng nghieäp duyeân theo nguyeän voïng sôû thích cuûa mình, laø ngöôøi thoâng suoát lyù luaân hoài. Bieát roõ luaân hoài laø bieán theå chôù khoâng maát, ngöôøi tu khoâng maéc keït hai caùi chaáp thöôøng kieán vaø ñoaïn kieán. Töø nghieäp duyeân toát xaáu ñöa ñeán thaønh quaû khoå vui ôû mai kia. Chuùng ta daïi gì khoâng choïn nghieäp duyeân toát ñeå ñöôïc keát quaû an vui. Ñaây laø söï tu haønh cuûa ngöôøi Phaät töû trong cuoäc luaân hoài.

    2. ÖÙng duïng tu nhaân thöøa, thieân thöøa

            Sau khi thaønh Phaät, ñöùc Thích-ca ñaõ töøng baûo: “Ta xem thaáy chuùng sanh luaân hoài trong saùu ñöôøng, nhö ngöôøi maét saùng ñöùng treân laàu cao nhìn xuoáng ngaõ tö ñöôøng, thaáy ngöôøi qua laïi cuûa moãi con ñöôøng moät caùch roõ raøng.” Trong saùu con ñöôøng aáy laø: trôøi, ngöôøi, a-tu-la, suùc sanh, ngaï quæ, ñòa nguïc. Ba con ñöôøng treân laø toát, ba con ñöôøng döôùi laø xaáu. Ba con ñöôøng treân choïn kyõ chæ coù coõi trôøi, coõi ngöôøi coøn tu ñöôïc. A-tu-la noùng naûy khoù tu. Vì theá ngöôøi tu phaûi choïn hai con ñöôøng treân, goïi laø Nhaân thöøa vaø Thieân thöøa.

            a) Nhaân thöøa

            Tu nhaân thöøa, tröôùc phaùt nguyeän qui y Tam Baûo ñeå vaïch moät loái ñi cho hieän taïi vaø mai sau. Keá giöõ naêm giôùi laø neàn taûng taïo thaønh tö caùch con ngöôøi, laø con ngöôøi ai cuõng xem sanh maïng mình laø toái thöôïng, taøi saûn laø huyeát maïch, gia ñình laø toå aám an vui. Vì theá tuyeät ñoái khoâng ñöôïc gieát ngöôøi, khoâng ñöôïc troäm cöôùp cuûa ngöôøi, khoâng ñöôïc phaïm taø daâm. Laïi khoâng noùi doái ñeå gaây uy tín, söï caûm thoâng trong gia ñình vaø ngoaøi xaõ hoäi, khoâng uoáng röôïu ñeå mình bình tónh saùng suoát vaø khoûi laøm phieàn haø moïi ngöôøi chung quanh. Hieän taïi laø moät con ngöôøi ñuùng tö caùch con ngöôøi, vò lai cuõng seõ laøm ngöôøi xöùng ñaùng danh nghóa con ngöôøi. Ñoù laø do thaáy ñöôïc nhaân, bieát roõ quaû vaø nhaän ñöôïc söï baát taän trong doøng sanh maïng cuûa con ngöôøi, neân öùng duïng tu nhö theá.

            b) Thieân thöøa

            Chuùng sanh ôû coõi Trôøi do phöôùc ñöùc ñaày ñuû neân duïc laïc sung maõn. Chuùng ta muoán höôûng söï an vui aáy, ngay hieän taïi caàn phaûi tu möôøi ñieàu laønh, nhaân laønh ñaày ñuû seõ ñöôïc keát quaû sanh coõi Trôøi. Möôøi ñieàu laønh coù chia hai phaàn tieâu cöïc vaø tích cöïc. Möôøi ñieàu laønh tieâu cöïc: khoâng gieát ngöôøi, khoâng troäm cöôùp, khoâng taø daâm, khoâng noùi doái, khoâng noùi ly giaùn, khoâng noùi theâu deät, khoâng noùi aùc khaåu, bôùt tham lam, bôùt noùng giaän, khoâng taø kieán. Möôøi ñieàu laønh tích cöïc: cöùu maïng chuùng sanh, boá thí, trinh baïch, noùi chaân thaät, noùi hoøa hôïp, noùi ñuùng lyù, noùi nhaõ nhaën, taäp töø bi, taäp nhaãn nhuïc, chaùnh kieán. Möôøi ñieàu naøy nhaân thuø thaéng neân ñöôïc quaû thuø thaéng nhaát trong saùu ñöôøng. Vì theá, ngöôøi Phaät töû tu haønh, neáu bieát coøn luaân hoài neân choïn caùi luaân hoài naøy laø toát ñeïp hôn caû. Ñoù laø öùng duïng tu Thieân thöøa, qua söï giaùc ngoä lyù Nhaân quaû, Luaân hoài.

III. GIAÙC NGOÄ LYÙ VOÂ THÖÔØNG, KHOÅ, KHOÂNG, ÖÙNG DUÏNG TU THANH VAÊN THÖØA.

            a) Giaùc ngoä lyù voâ thöôøng, khoå, khoâng

            Vaïn vaät treân nhaân gian naøy ñeàu laø töôùng di ñoäng bieán thieân, khoâng moät vaät naøo taïm yeân vaø ñöùng nguyeân moät traïng thaùi. Söï di ñoäng bieán thieân aáy goïi laø voâ thöôøng. Voâ thöôøng laø moät leõ thaät truøm treân vaïn vaät. Ñaõ coù voâ thöôøng phaûi ñeán bieán hoaïi (khoå), ñaõ bieán hoaïi phaûi bò dieät maát (khoâng). Ba traïng thaùi naøy lieân heä dó nhieân vôùi nhau. Ñaõ thöøa nhaän voâ thöôøng laø thöøa nhaän KHOÅ, thöøa nhaän khoå phaûi chaáp nhaän KHOÂNG. Vaïn vaät cöù nhö theá maø tieáp dieãn lieân mieân baát taän.

            b) Tu phaùp töù ñeá

            Ñöùc Phaät chöùùng kieán leõ aáy, neân Ngaøi noùi phaùp töù ñeá. Taát caû laø khoå, vì noù laø töôùng voâ thöôøng bieán hoaïi. KHOÅ laø moät leõ thaät neân noùi laø Khoå ñeá. Nôi con ngöôøi sanh khoå, giaø khoå, beänh khoå, cheát khoå. Ñaây laø töôùng voâ thöôøng bieán hoaïi cuûa con ngöôøi. Duø laø ngöôøi ôû ngoâi vò naøo cuõng phaûi chung chòu boán töôùng aáy. Theá neân khoå ñeá laø luaät chung cuûa nhaân loaïi, khoâng rieâng bôûi moät caù nhaân naøo. Chaúng nhöõng theá maø coøn, AÙi bieät ly khoå, Caàu baát ñaéc khoå, Oaùn taéng hoäi khoå, vaø Nguõ aám xí thaïnh khoå. Nghóa laø ngoaøi caùi khoå bieán hoaïi cuûa baûn thaân, coøn nhöõng caùi khoå tình caûm baát nhö yù. Ngöôøi thöông yeâu maø phaûi xa lìa, khieán cho loøng daï tan naùt. Nhöõng ñieàu mô öôùc mong caàu maø khoâng toaïi nguyeän, quaû laø moät tuyeät voïng, moät baát maõn toät cuøng. Keû oaùn gheùt maø phaûi soáng chung cuøng, thaät laø söï böïc boäi khoù taû. Toång quaùt ngay nôi thaân naêm aám naøy laø moät khoái chung hôïp toaøn nhöõng thöù bieán hoaïi ñau khoå. Keå caû nhöõng thöù khoå nhoû nhieäm thì coù ñeán taùm vaïn boán ngaøn khoå.

            Söï khoå naøy khoâng phaûi ngaãu nhieân maø coù chính noù phaùt xuaát töø nguyeân nhaân: si, tham, saân, maïn, nghi, aùc kieán. Neáu keå chi ly coù ñeán taùm vaïn boán ngaøn thöù traàn lao phieàn naõo. Caùc thöù ñoù goïi chung laø Taäp ñeá. Do si meâ khoâng bieát thaân taâm nhö thaät neân khôûi tham aùi thaân taâm. Bôûi tham aùi thaân taâm neân mong caàu moïi söï khoaùi laïc, gaëp söï choáng ñoái lieàn khôûi töùc giaän. Do aùi ngaõ neân khinh khi laán löôùt ngöôøi. Bôûi si meâ neân nghi ngôø leõ thaät vaø khôûi kieán chaáp taø aùc. Tuï hôïp nhöõng nguyeân nhaân meâ laàm taïm bôï naøy laøm ngaõ, quaû thaät laø nhaân cuûa khoå, neân goïi laø Taäp ñeá, hay Khoå taäp.

            Muoán cho quaû khoå tan hoaïi, khoâng gì hôn ñaäp thaúng nôi taäp nhaân. Taäp nhaân ñaõ tieâu dieät goïi laø Dieät ñeá hay Khoå dieät. Bôûi taäp nhaân laø maàm si meâ bieán hoaïi, neân khi dieät saïch chuùng thì, trí tueä phaùt sanh, nhaân sanh dieät cuõng baët döùt. Theá laø chöùng töù quaû Thanh vaên ñöôïc tòch dieät Nieát-baøn.

            Song muoán phaù hoaïi taäp nhaân caàn phaûi coù phöông tieän. Phöông tieän naøy laø ba möôi baûy phaåm trôï ñaïo: Töù nieäm xöù, Töù chaùnh caàn, Töù nhö yù tuùc, Nguõ caên, Nguõ löïc, Thaát giaùc chi, Baùt chaùnh ñaïo. Moãi phaùp nhö Töù nieäm xöù... öùng duïng trieät ñeå cuõng coù theå tieâu dieät ñöôïc taäp nhaân, khoâng nhaát thieát phaûi tu ñuû ba möôi baûy phaåm. Nhöõng phaùp naøy quaû coù coâng hieäu tieâu dieät taäp nhaân, neân goïi laø Ñaïo ñeá hay Khoå ñaïo. Chöõ ñaïo coù nghóa laø phöông phaùp, ba möôi baûy phaåm naøy laø nhöõng phöông phaùp dieät saïch taäp nhaân ñau khoå.

            Trong boán ñeá naøy ñöùng veà maët nhaân quaû maø noùi: Khoå ñeá laø quaû, Taäp ñeá laø nhaân cuûa doøng luaân hoài sanh töû. Dieät ñeá laø quaû, Ñaïo ñeá laø nhaân cuûa doøng giaûi thoaùt sanh töû. Theá neân coøn coù Taäp ñeá quyeát ñònh phaûi coù Khoå ñeá, bieát duïng tu Ñaïo ñeá ñuùng phaùp, nhaát ñònh seõ ñaït ñöôïc Dieät ñeá. Theá laø hai con ñöôøng luaân hoài ñau khoå vaø tòch dieät Nieát-baøn ñaõ tröng baøy tröôùc maét chuùng ta, tuøy yù choïn laáy maø ñi. Ñaây laø moät leõ thaät khoâng theå sai chaïy, cho neân Toân giaû A-nan trình leân Phaät khi Ngaøi saép nieát-baøn: “Maët trôøi coù theå laïnh, maët traêng coù theå noùng, phaùp Töù ñeá Phaät noùi vaãn khoâng thay ñoåi!”

IV.- GIAÙC NGOÄ LYÙ NHAÂN DUYEÂN ÖÙNG DUÏNG TU DUYEÂN GIAÙC THÖØA

            a) Giaùc ngoä lyù duyeân sanh voâ ngaõ

            Vaïn vaät coù hình töôùng ñeàu do duyeân hôïp. Khoâng coù moät vaät töï thaân laø moät vaät, maø phaûi do chung hôïp nhieàu döõ kieän môùi hình thaønh. Caùi baøn khoâng töï laø caùi baøn, maø phaûi coù goã, coù ñinh, oâng thôï moäc vaø duïng cuï môùi taïo thaønh caùi baøn. Caùi caây khoâng töï laø caùi caây, maø phaûi coù haït gioáng, coù phaân, coù ñaát, coù nöôùc, coù aùnh naéng vaø ngöôøi saên soùc môùi thaønh caây. Con ngöôøi khoâng töï laø con ngöôøi, maø phaûi do tinh cha, huyeát meï, nhôø söï buù söõa, aên uoáng, hít thôû... môùi thaønh con ngöôøi. Toùm laïi caû theá gian naøy khoâng coù moät vaät gì töï noù thaønh noù, maø do duyeân chung quanh hôïp thaønh hình.

            Ñaõ do duyeân hôïp thì khoâng chuû theå, theá laø voâ ngaõ. Nhö thaân xaùc thòt chuùng ta, nhaø Phaät baûo laø töù ñaïi hôïp thaønh. Ñaát nöôùc gioù löûa laø boán thöù lôùn, hôïp thaønh con ngöôøi cuõng hôïp thaønh söï vaät. Thöû phaân tích con ngöôøi, chaát cöùng laø ñaát, chaát öôùt laø nöôùc, chaát ñoäng laø gioù, chaát aám laø löûa. Boán chaát naøy tìm xem caùi naøo laø chuû? Nheï nhö chaát gioù vaø löûa maø thieáu moät, thöû hoûi thaân naøy coøn chaêng? Quaû nhieân khoâng theå thieáu moät chaát naøo maø thaân naøy coøn toàn taïi. Theá thì boán chaát coù khaû naêng nhö nhau, vaäy caùi naøo laø chuû? Khoâng coù chuû töùc laø voâ ngaõ. Thaân ñaõ voâ ngaõ, taâm laïi coù ngaõ chaêng? Nhaø Phaät chia thaân naøy laøm naêm nhoùm: nhoùm hình saéc goïi laø saéc uaån, nhoùm caûm thoï goïi laø thoï uaån, nhoùm töôûng töôïng goïi laø töôûng uaån, nhoùm suy tö goïi laø haønh uaån, nhoùm phaân bieät goïi laø thöùc uaån. Boû phaàn saéc uaån ra, coøn boán thöù kia thuoäc phaàn taâm thaàn. Theá thì boán nhoùm thoï töôûng haønh thöùc caùi naøo laø chuû. Neáu caûm thoï laø chuû thì töôûng töôïng suy tö phaân bieät laø gì? Chính nôi taâm thaàn chuùng ta coù ñuû boán nhoùm aáy, moãi thöù hoaït ñoäng moät laõnh vöïc rieâng. Theá neân phaàn taâm cuõng khoâng chuû theå, aáy laø taâm voâ ngaõ.

            b) Tu phaùp Thaäp nhò nhaân duyeân

            Möôøi hai nhaân duyeân, khôûi ñaàu laø voâ minh duyeân haønh, haønh duyeân thöùc, thöùc duyeân danh saéc, danh saéc duyeân luïc nhaäp, luïc nhaäp duyeân xuùc, xuùc duyeân thoï, thoï duyeân aùi, aùi duyeân thuû, thuû duyeân höõu, höõu duyeân sanh, sanh duyeân laõo töû. Theá laø “caùi naøy coù neân caùi kia coù, caùi naøy sanh neân caùi kia sanh”. Voâ minh laø meâ laàm veà baûn ngaõ, neân maát thaân theo nghieäp daãn laø Haønh. Nghieäp thuùc ñaåy thöùc ñi thoï sanh laø Thöùc. Thöùc töïa vaøo söï phoái hôïp cuûa tinh cha huyeát meï laø Danh saéc. Danh laø thöùc, saéc laø tinh huyeát cha meï, hôïp thaønh thai baøo. Thai baøo coù ñuû saùu caên laø luïc nhaäp. Khi ra khoûi loøng meï saùu caên tieáp xuùc vôùi saùu traàn laø Xuùc. Do söï tieáp xuùc coù caûm thoï khoå, vui, khoâng khoå khoâng vui laø Thoï. Bôûi caûm thoï neân sanh yeâu thích laø AÙi. Töø yeâu thích khôûi taâm baûo thuû laø Thuû. Do baûo thuû taïo thaønh nghieäp thieän aùc laø Höõu. Ñaõ coù nghieäp thieän aùc laø coù sanh ñôøi sau laø Sanh. Ñaõ coù sanh laø phaûi giaø cheát laø Laõo töû. Trong möôøi hai nhaân duyeân lieân heä quaù khöù hieän taïi vò lai, cöù theá xoay vaàn khoâng coù ngaøy cuøng. Ñaây laø möôøi hai nhaân duyeân theo chieàu löu chuyeån.

            Bieát roõ thaân taâm naøy do nhaân duyeân hoøa hôïp khoâng coù chuû theå laø voâ ngaõ. Trí tueä ñaït lyù voâ ngaõ naøy deïp tan meâ laàm veà baûn ngaõ laø Voâ minh. Theá laø voâ minh dieät neân Haønh dieät, Haønh dieät neân Thöùc dieät, Thöùc dieät neân Danh saéc dieät, Danh saéc dieät neân Luïc nhaäp dieät, Luïc nhaäp dieät neân Xuùc dieät, Xuùc dieät neân Thoï dieät, Thoï dieät neân AÙi dieät, AÙi dieät neân Thuû dieät, Thuû dieät neân Höõu dieät, Höõu dieät neân Sanh dieät, Sanh dieät neân Laõo töû dieät. Töø ñaây voøng xuùc xích möôøi hai nhaân duyeân tan raõ. Chính laø caâu “caùi naøy khoâng neân caùi kia khoâng, caùi naøy dieät neân caùi kia dieät”. Ñaây laø quaùn möôøi hai nhaân duyeân theo chieàu hoaøn dieät.

            Do thaáu suoát nhaân duyeân, ñaït ñöôïc trí voâ ngaõ neân chöùùng quaû Duyeân giaùc.

            Ngang ñaây chaám döùt söï luaân hoài, haèng an laïc Nieát-baøn.

V.- GIAÙC NGOÄ LYÙ DUYEÂN KHÔÛI TAÙNH KHOÂNG, TU BOÀ-TAÙT THÖØA

            a/ Giaùc ngoä lyù duyeân khôûi taùnh khoâng

            Cuõng ñöùng treân lyù duyeân sanh, song Boà-taùt khoâng döøng laïi ôû choã thaân naøy do naêm uaån keát hôïp laø voâ ngaõ, maø coøn thaáy naêm uaån taùnh khoâng. Bôûi vì thaân naøy laø giaû töôùng do naêm uaån keát hôïp, chính naêm uaån cuõng laø giaû töôùng cuûa caùi khaùc keát hôïp vaø coù caùi khaùc cuõng laø giaû töôùng cuûa caùi khaùc nöõa keát hôïp... Toät cuøng taát caû caùc phaùp ñeàu laø duyeân hôïp khoâng coù chuû theå, laø taùnh khoâng. Bôûi taùnh khoâng do duyeân hôïp neân giaû coù. Vì caùi coù aáy laø töôùng duyeân hôïp, neân giaû doái taïm bôï nhö huyeãn hoùa. Giaû coù neân chaúng phaûi khoâng, coù moät caùch taïm bôï neân khoâng phaûi thaät coù. Theá laø khoâng maéc keït ôû hai beân chaáp khoâng vaø chaáp coù. Ñaït toät lyù duyeân khôûi taùnh khoâng, Boà-taùt nhìn söï vaät nhö chính baûn thaân mình, chæ coù giaû danh maø khoâng coù thöïc theå. Bôûi khoâng coù thöïc theå, neân caùc phaùp thaáy nhö boït, boùng, huyeãn hoùa. Duyeân hôïp thì caùc phaùp coù, duyeân tan thì caùc phaùp khoâng. Söï coù khoâng aáy chaúng qua laø töôùng cuûa duyeân thoâi. Theá neân, Boà-taùt thaáy thaân nhö huyeãn, ngay khi sanh maø bieát voâ sanh.

            b/ Tu phaùp luïc ñoä

            Luïc ñoä laø saùu phaùp: Boá thí, Trì giôùi, Nhaãn nhuïc, Tinh taán, Thieàn ñònh, Trí tueä. Saùu phaùp naøy tu ñöôïc cöùu kính goïi laø Luïc ba-la-maät. Boà-taùt do thaáy caùc phaùp nhö huyeãn neân tu boá thí ñöôïc cöùu kính. Boá thí coù chia: Taøi thí, Phaùp thí, Voâ uùy thí. Taøi thí laïi coù ngoaïi taøi, noäi taøi. Boà-taùt duøng cuûa caûi ñeå cöùu giuùp ngöôøi ñoùi khoå laø boá thí ngoaïi taøi. Coù khi caàn ñeán söùc löïc, hoaëc thaân phaàn cuûa mình ñeå cöùu giuùp ngöôøi, Boà-taùt saün saøng laøm laø boá thí noäi taøi. Song phaàn taøi thí chæ laø phöông tieän ñaàu ñeå thu nhieáp caûm tình cuûa ngöôøi roài sang phaùp thí. Phaùp thí laø ñem chaùnh phaùp chæ daïy cho ngöôøi ñöôïc tænh giaùc. Giaùo hoùa cho ngöôøi ñöôïc giaùc ngoä laø phaàn giaùc tha cuûa Boà-taùt. Voâ uùy thí laø duøng phöông tieän giuùp ngöôøi qua côn kinh sôï haõi huøng. Trong moïi hoaøn caûnh khuûng khieáp cuûa Boà-taùt ñeàu duøng moïi phöông tieän ñeå an uûi cho ngöôøi khoûi sôï. Song caùi sôï to lôùn nhaát laø bieån khoå sanh töû, Boà-taùt thöôøng cheøo thuyeàn Baùt-nhaõ cöùu ngöôøi qua khoûi bieån khoå laø voâ uùy thí. Ñaõ thaáy caùc phaùp nhö huyeãn, neân Boà-taùt khoâng khöôùc töø nhöõng ñieàu khoù boá thí. Vì theá boá thí ñöôïc ba-la-maät.

            Trì giôùi laø gìn giöõ giôùi phaùp cuûa Phaät raên caám. Trong giôùi Boà-taùt coù möôøi giôùi troïng vaø boán möôi taùm giôùi khinh, töø kinh Phaïm voõng. Hoaëc Tam tuï tònh giôùi cuûa haøng Boà-taùt. Ñaây laø ba nhoùm giôùi thanh tònh Boà-taùt phaûi thöïc haønh. Moät laø nhieáp luaät nghi giôùi, nhöõng phaùp neân lìa Boà-taùt haèng lìa. Hai laø nhieáp thieän phaùp giôùi, nhöõng phaùp neân chöùùng, Boà-taùt ñeàu tu chöùùng. Ba laø nhieâu ích höõu tình giôùi, Boà-taùt thöôøng laøm lôïi ích chuùng sanh. Nhöõng giôùi phaùp naøy tu haønh ñeán cöùu kính vieân maõn goïi laø giôùi ba-la-maät. Chính vì thaáy caùc phaùp duyeân khôûi nhö huyeãn neân Boà-taùt hay laøm ñöôïc vieäc khoù laøm.

            Nhaãn nhuïc laø söùc cam chòu moïi hoaøn caûnh khoå ñau böùc baùch tuûi nhuïc ñeán vôùi töï thaân. Chuùng ta chieán thaéng moïi söï thuùc giuïc böùc baùch cuûa baûn thaân taïo ra vaø chieán thaéng nhöõng gì khoå ñau tuûi nhuïc töø beân ngoaøi ñöa ñeán. Cho ñeán nhöõng ñieàu oan traùi khoâng ñaâu, hoaëc cöïc kyø voâ lyù, chuùng ta cuõng nhaãn chòu ñöôïc. Coù khi phaûi traû giaù raát ñaét veà danh döï, veà thaân theå, maø vaãn cam chòu ñeå troøn haïnh nhaãn nhuïc. Cho neân nhaãn nhuïc khi ñeán cöùu kính laø moät söùc huøng duõng phi thöôøng, vì ñaõ chieán thaéng hoaøn toaøn baûn taùnh aùi ngaõ vaø baûo veä ngaõ. Ñöôïc theá môùi goïi laø nhaãn nhuïc ba-la-maät.

            Tinh taán laø coá gaéng noã löïc. Doác heát khaû naêng ñeå chieán thaéng mình, ñeå choùng thaønh ñaïo quaû, laø tinh taán trong phaàn töï lôïi. Doác heát khaû naêng ñeå cöùu giuùp ngöôøi, ñeå giaùo hoùa cho hoï giaùc ngoä, laø phaàn lôïi tha. ÔÛ hai bình dieän töï lôïi lôïi tha, Boà-taùt luùc naøo cuõng noã löïc moät caùch toät cuøng, goïi laø tinh taán ba-la-maät. Bôûi Boà-taùt thaáy ñem thaân nhö huyeãn ñoä höõu tình nhö huyeãn, neân khoâng bao giôø bieát moûi meät vaø chaùn ngaùn.

            Thieàn ñònh, “thieàn” nguyeân töø chöõ Phaïn Dhyaøra (Thieàn Na), Trung Hoa dòch laø Tónh löï. Coù nghóa laø do gaù taâm moät caûnh khieán nhöõng taâm löï laêng xaêng ñöôïc laëng yeân. Song Thieàn ñònh trong nhaø Phaät cuõng coù nhieàu loái, hoaëc quaùn thaân taâm naøy voâ chuû ñeå ngoä ngaõ khoâng hoaëc quaùn naêm uaån taùnh khoâng ñeå ngoää phaùp khoâng, hoaëc taâm khoâng chaáp caûnh khieán taâm caûnh nhaát nhö. Bôûi döøng ñöôïc voïng taâm neân goïi laø tónh löï. Thieàn ñònh ñeán taâm caûnh nhaát nhö laø Thieàn ba-la-maät.

            Trí tueä laø trí voâ sö ñöôïc hieån loä vieân maõn. Bôûi maây môø voïng löï döùt saïch, neân maët trôøi trí tueä voâ sö chieáu saùng röïc rôõ. Trí tueä naøy laø do coâng phu tu thieàn ñònh maø phaùt xuaát, chôù khoâng phaûi do hoïc taäp maø ñöôïc. Cho neân khi trí theå naøy hieän baøy thì voâ minh phieàn naõo hoaøn toaøn tieâu saïch. Theá laø ñaày ñuû trí voâ laäu thoaùt ly sanh töû luaân hoài. Ñaây laø trí tueä ba-la-maät.

            Luïc ñoä coù nghóa laø do tu saùu phaùp naøy ñöa qua bieån khoå sanh töû. Laïi coù nghóa tu moãi phaùp qua moãi caùi dôû: tu Boá thí ñoä boûn seûn, tu Trì giôùi ñoä phaù giôùi, tu Nhaãn nhuïc ñoä noùng giaän, tu Tinh taán ñoä löôøi bieáng, tu Thieàn ñònh ñoä taùn loaïn, tu Trí tueä ñoä ngu si.

            Toùm laïi, nguõ thöøa Phaät giaùo laø phöông tieän höôùng chuùng sanh tieán leân, tuøy caên cô vaø sôû nguyeän maø söï tieán leân aáy coù cao thaáp khaùc nhau. Ñaõ laø phöông tieän thì chöa phaûi muïc ñích chaùnh yeáu cuûa ñöùc Phaät muoán daïy. Neáu nhaèm choã muïc ñích chaùnh cuûa Phaät thì chæ giaùo hoùa chuùng sanh ñeàu ñöôïc thaønh Phaät. Tuy nhieân loøng töø bi cuûa ñöùc Phaät laø nhö theá, song trình ñoä caên cô cuûa chuùng sanh thì chaúng ñoàng. Buoäc loøng ñöùc Phaät phaûi môû roäng Nguõ thöøa hoaëc Tam thöøa maø giaùo hoùa chuùng sanh. Neáu chuùng ta öùng duïng tu haønh moät thöøa trong naêm thöøa, maø taâm nieäm vaãn bieát roõ raèng ñaây laø phöông tieän ñeå tieán leân, chôù khoâng phaûi choã an truï vónh cöûu, laø khoâng coù loãi laàm. Ngöôïc laïi, chuùng ta tu theo thöøa naøo chaáp chaët vaøo ñoù, khoâng chòu phaùt taâm höôùng thöôïng, aáy laø nhöõng keû rôi trong hoùa thaønh. Chuùng ta laø ngöôøi caàu Phaät ñaïo, phaûi tu ñeán bao giôø vieân maõn Phaät ñaïo môùi ñöôïc döøng nghæ. Ñaây laø muïc ñích toái thöôïng cuûa ngöôøi Phaät töû chuùng ta. 

]