LUAÂN HOÀI 

I.- MÔÛ ÑEÀ

            Coù moät soá ngöôøi baûo “Nhaø Phaät noùi Luaân hoài ñeå ru nguû con ngöôøi trong giaác mô meâ tín”. Chuùng ta khaûo saùt kyõ coi caâu aáy coù ñuùng theá khoâng? Ñoù laø nhieäm vuï cuûa ngöôøi truyeàn baù Phaät giaùo, caàn phaûi laøm saùng toû vaán ñeà naøy. Bôûi thuyeát luaân hoài laø moät thuyeát quan troïng trong nhaø Phaät, neáu laø meâ tín thì ñaïo Phaät laø ñaïo meâ tín hay sao? Haún khoâng phaûi theá, ñaïo Phaät laø ñaïo giaùc ngoä, truyeàn baù nhöõng leõ thaät cuûa mình giaùc ngoä ñöôïc cho chuùng sanh bieát laø nhieäm vuï cuûa ñöùc Phaät. Chuùng ta laø ngöôøi noái böôùc theo sau ñöùc Phaät, caàn phaûi nghieân cöùu töôøng taän giaûi baøy roõ raøng ñeå moïi ngöôøi ñöôïc hieåu khoûi sanh nghi ngôø laø moät ñieàu caàn yeáu khoâng theå thieáu ñöôïc. Lyù luaân hoài laø moät cô caáu heä troïng trong Phaät phaùp, bao goàm caû nhaân quaû, nghieäp baùo laø caên baûn ñaïo ñöùc cuûa ngöôøi tu Phaät. Khoâng thoâng lyù luaân hoài, ngöôøi Phaät töû khoù beà tu tieán ñöôïc. Do ñoù, chuùng ta caàn phaûi tìm hieåu cho thaáu ñaùo.

II. ÑÒNH NGHÓA

            Luaân hoài laø xoay vaàn, cöù maõi ñaûo leân loän xuoáng xoay vaàn trong khuoân khoå coá ñònh. Moïi söï ñoåi thay bieán chuyeån khoâng ñöùng yeân moät vò trí naøo. Haèng xeâ dòch bieán thieân töø traïng thaùi naøy sang traïng thaùi khaùc, töø hình töôùng naøy sang hình töôùng khaùc. Taát caû söï bieán thieân ñeàu tuyø duyeân thaêng traàm khoâng nhaát ñònh laø luaân hoài.

III. LUAÂN HOÀI LAØ SÖÏ THAÄT

            Qua ñònh nghóa treân, chuùng ta thaáy luaân hoài laø moät trieát lyù thöïc tieãn khoâng coøn gì phaûi nghi ngôø. Bôûi vì con ngöôøi vaø vuõ truï hieän taïi ñeàu naèm chung trong moät ñònh luaät “bieán thieân”.

            a/ Quaû ñaát Luaân hoài: Nhôø khoa hoïc phaùt minh cho bieát quaû ñòa caàu chuùng ta ñang ôû xoay troøn quanh moät caùi truïc trong khoâng gian. Do söï xoay troøn naøy, phía naøo cuûa quaû ñaát höôùng veà maët trôøi laø saùng, phía bò khuaát laø toái. Töø ñoù, con ngöôøi môùi ñaët ra thôøi gian. Söï xoay troøn naøy khoâng phaûi luaân hoài laø gì? Quaû ñaát xoay khieán coù ngaøy ñeâm vaø hai möôi boán tieáng ñoàng hoà nhòp nhaøng theo chieàu quay cuûa traùi ñaát, laïi coù chia xuaân haï thu ñoâng, do söï xeâ dòch gaàn vaø xa maët trôøi. Töø söï xoay troøn cuûa traùi ñaát, naûy sanh thôøi gian, thôøi gian vaø traùi ñaát ñeàu laø luaân hoài. Quaû ñaát laø choã töïa nöông ñeå soáng coøn cuûa vaïn vaät vaø con ngöôøi; baûn thaân noù ñaõ luaân hoài thì nhöõng vaät töïa nöông vaøo noù laøm sao khoûi luaân hoài. Theá thì caû vuõ truï laãn vaïn vaät cuøng toaøn theå chuùng sanh ñeàu laø luaân hoài. Ñoù laø moät söï thaät caên cöù treân khoa hoïc, chôù khoâng phaûi laø chuyeän huyeàn thoaïi mô hoà. Theå theo söï nhaän xeùt toång quaùt naøy, chuùng ta caàn ñi chi tieát hôn cho deã hieåu.

            b/ Vaïn vaät Luaân hoài: Muoân vaät treân quaû ñòa caàu ñeàu cuøng chung luaân hoài.

            Veà sinh vaät töø caùi caây coïng coû bôûi do haït naåy maàm taêng tröôûng thaønh caây, sanh haït, ñaûo ñi loän laïi maõi khoâng cuøng. Caùc loaøi ñoäng vaät thì töø tröùng nôû thaønh con, con laïi sanh tröùng; hoaëc töø baøo thai thaønh hình, khi tröôûng thaønh laïi coù baøo thai, laån quaån loanh quanh khoâng cuøng. Ñoù laø chuùng ta noùi söï luaân hoài trong cuoäc tieáp noái. Ñeán ngay baûn thaân söï vaät cuõng bò luaân hoài, chuùng sanh tröôûng thaønh laø do ñaát nöôùc gioù löûa, khi tan hoaïi cuõng trôû veà ñaát, nöôùc, gioù, löûa, tuï laïi taùn ra theo duyeân bieán chuyeån chaúng cuøng. Baûn thaân ñaát nöôùc gioù löûa vaãn bò luaân hoài. Nhö saùng sôùm, chuùng ta laáy thau muùc moät phaàn ba thau nöôùc ñem ñeå ngoaøi trôøi naéng, ñeán chieàu thau nöôùc caïn khoâ. Thöû hoûi nöôùc ñi ñaâu? Nöôùc maát heát roài sao? Nöôùc khoâng ñi ñaâu, nöôùc cuõng chaúng maát, chaúng qua nöôùc laø theå loûng do aùnh  naéng noùng boác leân thaønh theå hôi, hôi theo gioù baøng baïc trong hö khoâng naøo coù ñònh xöù. Theå hôi gaëp khí laïnh ñoïng laïi rôi xuoáng thaønh nöôùc, nöôùc laïi boác thaønh hôi, cöù theá maõi luaân hoài khoâng cuøng. Gioù löûa ñaát cuõng theá, tuøy duyeân töø hình thaùi naøy ñoåi sang hình thaùi khaùc, ñoåi ñoåi thay thay khoâng coù ngaøy cuøng. Tìm choã baét ñaàu vaø chung cuïc cuûa chuùng khoâng theå ñöôïc. Hình töôùng traïng thaùi luoân luoân ñoåi thay, söï thaät vaãn khoâng bao giôø maát. Töø moät hình töôùng thoâ ñoåi thaønh moät traïng thaùi teá, vôùi caùi nhìn thoâ thieån ngöôøi ta baûo laø maát, thaät söï naøo coù maát, chæ laø bieán thaùi.

            c/ Con ngöôøi Luaân hoài: Noùi ñeán con ngöôøi taïm chia laøm hai phaàn, vaät chaát vaø tinh thaàn, nhö boùng ñeøn vaø ñieän. Ngoïn ñeøn phaùt huy ñöôïc aùnh saùng phaûi coù ñuû hai ñieàu kieän hoã töông nhau. Coù boùng ñeøn maø khoâng coù ñieän trôû thaønh voâ ích, coù ñieän maø khoâng coù boùng ñeøn cuõng voâ nghóa. Söï hoã töông giöõa ñieän vaø boùng ñeøn khoâng theå taùch rôøi, khoâng theå ñaët giaù trò thieân troïng, khoâng theå xem nhö chuû khaùch. Caàn phaûi thaáy söï töông quan baát khaû phaân ly. Tinh thaàn vaø vaät chaát cuûa con ngöôøi cuõng theá, moïi söï phaân chia, khinh troïng... ñeàu sai yù nghóa chaân thaät cuûa noù. Vì muoán thaáy söï luaân hoài töôøng taän, chuùng ta taïm nhìn con ngöôøi ôû hai maët ñeå deã beà nhaän xeùt:

                  - Vaät chaát luaân hoài: Phaàn vaät chaát nôi con ngöôøi, nhaø Phaät chia toång quaùt laøm 4 phaàn: ñaát, nöôùc, gioù, löûa. Nhöõng loaïi cöùng trong thaân ngöôøi, nhö da thòt gaân xöông toùc loâng raêng moùng... thuoäc veà ñaát. Caùc loaïi öôùt, nhö maùu muû, moà hoâi ñaøm daõi nöôùc maét nöôùc muõi... thuoäc veà nöôùc. Hít khoâng khí vaøo cho phoåi hoâ haáp, quaû tim ñaäp, caùc maïch maùu nhaûy... moïi thöù ñoäng thuoäc veà gioù. Nhieät ñoä trong ngöôøi laøm cho thöùc aên tieâu hoùa, maùu khoâng ñoâng ñaëc, aám aùp toaøn thaân... thuoäc veà löûa. Boán thöù naøy thieáu moät laø con ngöôøi cheát ngay. ÔÛ ñaây chuùng ta phaân tích söï luaân hoài töøng thöù:

                        - Ñaát luaân hoài: Thaâu nhaän teá baøo môùi, ñaøo thaûi teá baøo cuõ, thay môùi ñoåi cuõ khoâng luùc naøo döøng, aáy laø luaân hoài. Cho ñeán thaân naøy soáng nhôø aên nhöõng thöùc coù chaát boät (ñaát), khi cheát noù tan hoaïi trôû thaønh ñaát. Khi soáng möôïn nhöõng chaát ñaát boài döôõng, luùc cheát traû laïi cho ñaát. Hôïp laïi tan ra, tan ra hôïp laïi, khoâng phaûi luaân hoài laø gì?

                        - Nöôùc luaân hoài: Maùu töø quaû tim chaïy khaép caùc maïch, roài trôû veà quaû tim, chaïy ra trôû veà, trôû veà chaïy ra, söï tuaàn hoaøn nhö vaäy goïi laø luaân hoài. Cho ñeán khi soáng möôïn nöôùc ñeå boài boå chaát öôùt trong thaân, luùc cheát chaûy ra trôû veà loøng ñaát. Söï möôïn traû maø khoâng bao giôø maát aáy laø luaân hoài.

                        - Gioù luaân hoài: Hít khoâng khí voâ, thôû khoâng khí ra, hít voâ thôû ra caû ñôøi nhö vaäy laø luaân hoài.  Nhôø caùi ñoäng cuûa thôû hít khoâng khí maø caùc cô quan trong toaøn thaân hoaït ñoäng, caùc cô quan hoaït ñoäng laø thaân soáng. Ñeán khi thôû khoâng khí ra maø khoâng hít laïi, lieàn ngöøng hoaït ñoäng, töùc laø thaân cheát. Theá thì söï soáng cuûa thaân naøy ñích thöïc do luaân hoài cuûa gioù, gioù ngöng luaân hoài thì thaân phaûi hoaïi dieät.

                         - Löûa luaân hoài: Do nhöõng thöùc aên coù chaát noùng nuoâi döôõng phaàn löûa trong thaân. Löûa duøng söôûi aám toaøn thaân, thieâu ñoát vaät thöïc, laïi do vaät thöïc boài boå chaát löûa. Cöù tieâu duøng, boài boå, boài boå tieâu duøng, ñaûo ñi loän laïi laø luaân hoài. Khi tieâu duøng maø khoâng boài boå kòp, löûa töø töø taét, con ngöôøi cheát. Löûa aáy trôû veà vôùi thieân nhieân, tuøy duyeân chuyeån bieán trong khoâng gian, maø chöa bao giôø maát laø luaân hoài.

            Toùm laïi, töù ñaïi tuï hoïp quaân bình nhau laø con ngöôøi soáng khoûe maïnh, neáu thieáu quaân bình laø oám ñau, phaân taùn thì töû vong. Trong khi töù ñaïi tuï hoïp trong thaân naøy luoân luoân bieán chuyeån tuaàn hoaøn, khoâng ñöôïc ngaên treä öù ñoïng. Vöøa bò ngaên treä öù ñoïng laø thaân naøy nguy ngaäp. Söï bieán chuyeån tuaàn hoaøn cuûa töù ñaïi trong thaân con ngöôøi goïi chung laø vaät chaát luaân hoài. Sôû dó noùi luaân hoài vì bieán chuyeån maø khoâng phaûi maát haún.

                  - Tinh thaàn luaân hoài (taâm sôû luaân hoài): Phaàn tinh thaàn cuûa chuùng ta luoân luoân thay ñoåi baát thöôøng, khoâng bao giôø ñöùng yeân ôû moät vò trí. Nhöõng thöù buoàn vui, yeâu gheùt, thöông giaän, laønh döõ, phaûi quaáy... thöôøng thay maët ñoåi maøy nhö treân saân khaáu. Coù khi chuùng ta hieàn laønh nhö oâng Phaät, coù luùc giaän döõ nhö con coïp ñoùi. Nhieàu luùc vui veû yeâu thöông, laém khi böïc boäi thuø ñòch. Nhöõng taâm traïng ñoåi thay khoâng löôøng ñöôïc, chính töï thaân chuùng ta cuõng khoâng öôùc ñoaùn noåi taâm traïng cuûa mình seõ xaûy ra nhöõng caùi gì. Söï buoàn vui thöông gheùt ñoåi thay thaêng giaùng nôi noäi taâm chuùng ta goïi laø luaân hoài.

            Noùi chung nôi con ngöôøi chuùng ta, hai phaàn vaât chaát laãn tinh thaàn ñeàu laø töôùng traïng luaân hoài. Söï luaân hoài cuûa chuùng laø söï hoaït ñoäng soáng coøn cuûa ta. Bieát roõ vaät chaát tinh thaàn chæ ñoåi thay hình töôùng traïng thaùi, chôù khoâng moät vaät naøo maát. Neáu thaáy maát, chaúng qua do caùi nhìn caïn côït noâng noåi  maø keát luaän nhö theá. Thöïc theå cuûa noù laø “bieán thieân maø baát dieät”, thaáy ñeán choã taän cuøng aáy, môùi khoûi nghi ngôø veà lyù luaân hoài. Söï luaân hoài ngay trong thaân hieän taïi naøy laø hieän taïi luaân hoài . Ñeán söï tuï laïi tan ra, tan ra tuï laïi cuûa thaân con ngöôøi laø luaân hoài ñôøi naøy sang ñôøi khaùc.

            Moïi söï tuï taùn ñeàu tuøy duyeân khieán hình töôùng traïng thaùi ñoåi khaùc. Ví duï nöôùc do duyeân noùng boác thaønh hôi, gaëp duyeân laïnh coâ ñoïng thaønh khoái. Söï bieán thaùi naøy ñeàu do duyeân quyeát ñònh. Duyeân quyeát ñònh cho söï luaân hoài cuûa con ngöôøi laø gì? Laø nghieäp. Nghieäp laø ñoäng cô chaùnh yeáu trong cuoäc luaân hoài cuûa con ngöôøi. 

IV.- ÑOÄNG CÔ LUAÂN HOÀI

            Nghieäp laø haønh ñoäng töø thaân taâm con ngöôøi taïo thaønh. Khi thaønh nghieäp roài noù thuùc ñaåy daãn daét con ngöôøi ñeán choã thaønh quaû cuûa noù. Chính noù laø ñoäng cô quan yeáu ñaåy maõi trong voøng luaân hoài khoâng döøng cuûa taát caû chuùng sanh. Cô quan taïo nghieäp coù ba thöù, thaân mieäng vaø yù. Noùi ñeán nghieäp laø noùi ñeán söï toaøn quyeàn quyeát ñònh nôi moïi ngöôøi chuùng ta. Khoâng ai taïo nghieäp theá cho chuùng ta, cuõng khoâng ai coù theå thay theá nghieäp cho chuùng ta. Chính chuùng ta laø chuû nhaân taïo nghieäp, cuõng laø chuû nhaân thoï baùo. Troïng traùch cuûa moïi söï khoå vui hieän taïi vaø mai sau ñeàu do chuùng ta quyeát ñònh. Chuû tröông nghieäp laø chuû tröông giaønh laïi toaøn quyeàn cho con ngöôøi. Chuùng ta laø chuû nhaân cuûa chuùng ta hieän taïi vaø vò lai. Khoâng phaûi moät ñaáng Thöôïng ñeá hay moät tha nhaân naøo khaùc taïo thaønh moät cuoäc soáng an vui hay ñau khoå cho chuùng ta, maø chính do thaân mieäng yù cuûa chuùng ta trong quaù khöù cuõng nhö hieän taïi gaây neân. Chuùng ta thöøa nhaän nghieäp do mình taïo ra, ñaõ töôùc heát moïi quyeàn naêng cuûa caùc ñaáng thieâng lieâng, cuûa ñònh maïng, cuûa töôùng soá vaø cuûa ruûi may. Nghieäp laø haønh ñoäng, laø thoùi quen neân coù theå chuyeån ñoåi, chæ caàn noã löïc vaø beàn chí. Nghieäp coù nghieäp thieän vaø nghieäp aùc.

            a/ Nghieäp aùc: Nghieäp aùc laø haønh ñoäng laøm cho ngöôøi khoå vaø mình khoå, hoaëc ôû hieän taïi hay ôû vò lai. Haønh ñoäng naøy do ba cô quan taïo neân: thaân, mieäng, yù.

                  - Thaân laøm aùc: Ñeå cho thaân buoâng lung thích haønh ñoäng gieát haïi sanh maïng ngöôøi, hoaëc thích troäm cöôùp taøi saûn ngöôøi, hoaëc ñaém say daâm daät traùi pheùp, laø nghieäp aùc cuûa thaân. Vì haønh ñoäng naøy laøm cho ngöôøi khoå vaø mình khoå, neáu hieän taïi chöa ñeán thì vò lai cuõng chòu.

                  - Mieäng laøm aùc: Mieäng öa noùi lôøi doái traù, lôøi aùc ñoäc, lôøi ly giaùn, lôøi theâu deät, laø nghieäp aùc cuûa mieäng. Vì nhöõng lôøi noùi naøy khieán ngöôøi nghi ngôø böïc töùc ñau khoå mang tai hoïa, neân hieän taïi hoaëc vò lai mình cuõng phaûi nhaän laáy haäu quaû ñau khoå aáy.

                  - YÙ laøm aùc: Si meâ, tham lam, noùng giaän laø nghieäp aùc cuûa yù. Chính noù laø ñoäng cô thuùc ñaåy thaân laøm aùc, mieäng noùi aùc. Baûn thaân noù thì chöa laøm haïi ñöôïc ai, song do noù khieán thaân saùt phaït ngöôøi, mieäng chöûi bôùi nguyeàn ruûa ngöôøi. Thaân mieäng maø khoâng coäng vôùi tham saân si thì töï noù khoâng coù loãi laàm gì. Theá neân, tuy noùi ba cô quan taïo nghieäp, maø yù laø cô quan heä troïng hôn caû, noù laø chuû ñoäng cuûa hai cô quan kia.

            b/ Nghieäp thieän: Nhöõng haønh ñoäng ñem laïi söï an oån vui veû cho ngöôøi vaø mình laø nghieäp thieän. Söï an oån vui veû chaúng nhöõng coù trong hieän taïi maø coøn ñeán vò lai. Cuõng do ba cô quan taïo thaønh nghieäp thieän: thaân, mieäng, yù.

                  - Thaân laøm laønh: Thaân khoâng gieát haïi ngöôøi, khoâng troäm cöôùp taøi saûn ngöôøi, khoâng daâm daät phi phaùp laø nghieäp thieän cuûa thaân. Taïi sao khoâng laøm ba vieäc aáy laø thieän? Bôûi vì con ngöôøi quí nhaát laø sanh maïng, chuùng ta khoâng haïi sanh maïng hoï thì hoï ñeán vôùi chuùng ta moät caùch an oån khoâng sôï seät. Thöù yeáu laø taøi saûn, con ngöôøi töï thaáy taøi saûn laø huyeát maïch cuûa hoï, chuùng ta nhaát quyeát khoâng troäm cöôùp thì, hoï ñeán vôùi chuùng ta cuõng nhö chuùng ta ñeán vôùi hoï, ñeàu ñöôïc an vui khoâng hoài hoäp lo aâu veà maát cuûa. Haïnh phuùc cuûa gia ñình laø vôï choàng hoøa thuaän tin yeâu trinh baïch vôùi nhau, neáu vôï hay choàng coù tình yù rieâng tö vôùi ai laø gia ñình maát haïnh phuùc. Chuùng ta giöõ gìn khoâng theo söï daâm daät phi phaùp, ñeán vôùi gia ñình ai hoï ñeàu an oån vui veû khoâng nghi ngôø sôï seät chi caû. Gìn giöõ ba ñieàu naøy, chuùng ta ñaõ ban söï an oån vui töôi cho bao nhieâu ngöôøi roài, cuõng chính laø ñem laïi söï an oån vui töôi cho gia ñình chuùng ta.

                  - Mieäng laøm laønh: Mieäng khoâng noùi doái traù, khoâng noùi aùc ñoäc, khoâng noùi ly giaùn, khoâng noùi theâu deät laø mieäng laøm nghieäp laønh. Vì sao? Bôûi vì, noùi doái traù khieán ngöôøi nghi ngôø maát nieàm tin, ñaõ khoâng tin nhau laøm gì coù thöông meán. Theá neân noùi doái laø caên baûn khieán con ngöôøi maát heát tình thöông. Noùi aùc ñoäc khieán ngöôøi nghe sanh phaãn noä böïc doïc ñau khoå. Noùi ly giaùn laøm cho thaân thuoäc hoï phaûi chia lìa, taïo thaønh caùi khoå aùi bieät ly. Noùi theâu deät laø toâ ñieåm khoâng ñuùng chaân lyù, khieán ngöôøi khoâng tìm ra ñöôïc leõ thaät. Chuùng ta quyeát ñònh gìn giöõ mieäng khoâng noùi boán ñieàu treân laø taïo ñöôïc tình thaân giöõa mình vaø ngöôøi, ñem laïi cho moïi ngöôøi söï an oån, baûo veä ñöôïc tình thaân cuûa ngöôøi, giuùp cho ngöôøi deã nhaän ra leõ thaät. Theá laø, chuùng ta ñaõ taïo ñieàu kieän toát ñeïp cho xaõ hoäi bieát maáy.

                  - YÙ laøm laønh: YÙ khoâng coù tham saân si laø yù laøm nghieäp laønh. Chuùng ta thöôøng thaáy moïi söï baát bình ñoå vôõ ñeàu phaùt nguoàn töø tham saân si. Neáu chuùng ta khoâng ñeå cho tham saân si daãn daét hoaønh haønh thì caû cuoäc ñôøi chuùng ta ñöôïc an oån, cuõng laø nguoàn an oån cho moïi ngöôøi. Ba thöù naøy goïi laø tam ñoäc, vì noù gaây ñau khoå cho mình vaø ngöôøi khoâng theå löôøng tröôùc ñöôïc. Ngöôøi naøo keàm cöông giöõ thaéng ñöôïc noù, baûo ñaûm ñöôïc moät ñôøi soáng an laønh, cuõng baûo veä ñöôïc an ninh traät töï cho moïi ngöôøi. Ngöôïc laïi, keû naøo buoâng cöông thaû thaéng noù seõ loâi ñôøi hoï vaøo hoá saâu nguy hieåm, cuõng gaây hoïa haïi cho khaùch baøng quan khoâng ít. Theá neân, khoâng cho tham saân si noåi daäy laø gìn giöõ söï an oån veïn toaøn cho mình vaø moïi ngöôøi.

            c/ Khaû naêng cuûa nghieäp: Nghieäp laø caùi khoâng coù hình töôùng maø coù khaû naêng ñaùng keå. Ví nhö gioù, tuy khoâng thaáy hình töôùng maø noù thoåi ñaát nöôùc ñeàu lung lay. Nghieäp cuõng theá, bình thöôøng chuùng ta khoâng thaáy noù, maø noù loâi chuùng ta ñi khaép neûo luaân hoài. Sôû dó noù coù khaû naêng maïnh meõ nhö vaäy laø do taäp quaùn laâu ngaøy. Nhö ngöôøi taäp huùt thuoác, buoåi ñaàu khoùi thuoác chæ caûm thaáy khoù chòu, nhöng taäp laâu ngaøy thaønh ghieàn, khi ghieàn roài vôùi giaù naøo cuõng phaûi tìm cho coù noù. Thöû hoûi caùi ghieàn aáy hình töôùng ra sao, maø ñieàu khieån con ngöôøi moät caùch maõnh lieät nhö theá? Quaû thaät khoâng ai bieát töôùng maïo cuûa noù, nhöng khi noù ñoøi hoûi, ngöôøi ta phaûi chaïy ngöôïc chaïy xuoâi tìm cho ra thuoác huùt. Beänh ghieàn röôïu khaû naêng coøn maïnh hôn, töø nhöõng hôùp röôïu cay xeù moàm, taäp maõi thaønh quen, baét ñaàu ghieàn röôïu. Khi ghieàn khoâng coù röôïu khieán ngöôøi ta phaûi uïa phaûi möûa, oaèn oaïi nhoïc nhaèn, ngaùp trôøi ngaùp ñaát, quaû thaät chi phoái heát khaû naêng con ngöôøi. Chuùng ta töï ñaët caâu hoûi, ai ñem beänh ghieàn aáy ñeán cho chuùng ta? Chính chuùng ta töï taäp, taäp laâu thaønh ghieàn, caùi ghieàn aáy do mình taïo roài mình chòu. Caùi ghieàn aáy coù ma löïc gì maø ñaøy ñoïa haønh haï con ngöôøi ñeán theá? Haén khoâng coù ma löïc gì, chaúng qua taäp laâu ngaøy thaønh thoùi quen, thoùi quen caøng laâu söùc caøng maïnh. Ñaõ töï chuùng ta taäp thaønh beänh, khi muoán heát beänh cuõng töï chuùng ta gan daï boû noù, khoâng ai coù theå boû theá cho chuùng ta. Khaû naêng cuûa beänh ghieàn gioáng heät khaû naêng nghieäp chi phoái chuùng ta trong luïc ñaïo luaân hoài vaäy. Töï chuùng ta taïo nghieäp laønh hoaëc nghieäp döõ, taïo caøng laâu thì söùc maïnh caøng laém, ñeán cuoái cuøng chuùng chi phoái daãn daét chuùng ta ñi vaøo con ñöôøng laønh hay döõ tuøy choã gaây taïo cuûa mình. Khoâng phaûi hoùa coâng ñaøy ñoïa, khoâng phaûi thöôïng ñeá baøy ra, chính chuùng ta töï taïo roài töï thoï. Khi ñaõ thaønh nghieäp, chuùng ta khoù cöôõng ñöôïc noù. Theá neân, bieát choïn nghieäp laønh ñeå taïo laø ñaõ töï gaây moät söùc maïnh ñöa mình ñeán coõi laønh. Caém ñaàu gaây nghieäp aùc laø taïo aùp löïc loâi mình vaøo coõi döõ. Chính ñaây laø quyeàn löïa choïn cuûa con ngöôøi, quyeàn ñònh ñoaït soá phaän ôû mai haäu. Neáu cöù soáng say cheát nguû ñaåy ñaâu ñi ñaáy, nhöõng keû naøy veà sau than trôøi traùch ñaát naøo coù ích gì. Chuùng ta coù ñuû thaåm quyeàn quyeát ñònh ñôøi mình hieän taïi vaø vò lai, taïi sao chuùng ta laïi boû maát caùi giaù trò cao caû aáy. Nhöõng keát quaû toát xaáu dôû hay ôû hieän nay vaø mai kia ñeàu naèm saün trong tay chuùng ta. Chuùng ta coù quyeàn phaùn quyeát moät baûn aùn toát xaáu trong ñôøi soáng mai sau cuûa mình. Ñöøng caàu khaån van xin baát cöù moät naêng löïc naøo ngoaøi chuùng ta. Noùi ñeán khaû naêng nghieäp laø khaû naêng cuûa chuùng ta, nghieäp vaø chuùng ta khoâng phaûi laø hai. Neáu chuùng ta khoân ngoan kheùo leùo lo taïo nghieäp laønh, chuùng ta daïi khôø ngu muoäi gaây taïo nghieäp aùc. Khoå vui seõ tuøy nghieäp mang ñeán vôùi chuùng ta moät caùch chaân thaønh.

V.- TAÁT YEÁU CUÛA LUAÂN HOÀI

            Taïo nghieäp laø nhaân, thoï baùo laø quaû. Taát yeáu cuûa söï luaân hoài laø nhaân quaû. Laên loän trong ba coõi saùu ñöôøng ñeàu tuøy thuoäc nhaân quaû. Mình ñaõ gaây nhaân nhaát ñònh mình phaûi chòu quaû, quaû khoå quaû vui laø do gaây nhaân khoå vui. Nhaân quaû laø leõ coâng baèng chaân thaät, bôûi moãi caù nhaân gaây taïo khaùc nhau, neân söï thoï nhaän cuõng sai bieät. Söï coâng baèng töø nhaân ñeán quaû, khoâng phaûi söï coâng baèng do ai khaùc aùp ñaët cho mình. Neáu do keû khaùc aùp ñaët cho mình laø ñaõ baát coâng roài. Ngaøy nay chuùng ta taïo nhaân, ngaøy mai chuùng ta thoï quaû, thaät laø roõ raøng raønh maïch bieát bao. Song noùi tôùi nhaân quaû laø caên cöù treân thôøi gian suoát caû quaù khöù hieän taïi vò lai, trong quaù khöù coù caùi gaàn coù caùi xa, vò lai cuõng theá, khieán coù nhöõng keát quaû xaûy ñeán maø ñöông söï khoâng bao giôø nhôù. Laïi coù nhöõng söï kieän gaây nhaân maø khoâng thaáy keát quaû. Do ñoù nhaân quaû trôû thaønh raéc roái khoù khaên, ngöôøi ta khoù tin khoù nhaän. Nhöng söï thaät luùc naøo cuõng thaät, bôûi khaû naêng nhôù hieåu cuûa con ngöôøi quaù giôùi haïn, neân coù nhöõng thaéc maéc theá thoâi. Neáu ngöôøi nhaän hieåu saâu veà lyù nhaân quaû thì cuoäc soáng naøy ñaõ coù tieâu chuaån nhaém ñeán vaø an oån voâ cuøng. Vì moïi keát quaû hieän chòu trong ñôøi ñeàu do nhaân gaây ra töø thuôû tröôùc, neân khoå khoâng oaùn hôøn, vui khoâng ngaïo maïn. Mình laøm mình chòu, chæ quí ngang ñaây phaûi choïn laáy nhaân toát maø laøm, ñeå mai kia khoûi phaûi thoï quaû ñau khoå, cho neân trong kinh noùi: “Boà-taùt sôï nhaân, chuùng sanh sôï quaû.” Keû trí thì sôï nhaân, ngöôøi ngu thì sôï quaû. Do caùi nhìn thaáu suoát vaø caùi nhìn noâng caïn, neân coù chia Boà-taùt vaø chuùng sanh. Nhaân coù thieän aùc thì quaû cuõng coù khoå vui.

            Nhöõng keû gaây taïo nghieäp aùc, aét phaûi thoï quaû khoå trong ba ñöôøng döõ, ñòa nguïc ngaï quæ suùc sanh. Nghieäp aùc laø mình laøm cho keû khaùc khoå, caân xöùng vôùi nhaân mình gaây, thoï quaû khoå moät nôi trong ba ñöôøng döõ. Nhaân khoå coù khi khoâng thaønh quaû, do nöûa chöøng mình bieát hoái caûi, hoaëc chuyeån ñoåi. Nhaân khoå nhaát ñònh thoï quaû khoå, do söï nuoâi döôõng moät caùch sung maõn. Ví nhö coù ngöôøi uoáng röôïu maø khoâng ghieàn, vì hoï bieát giôùi haïn chöøa boû. Coù ngöôøi uoáng röôïu nhaát ñònh phaûi ghieàn röôïu, vì hoï maõi tieáp tuïc vaø say meâ. Coù nhaân khoå maø khoâng thoï quaû khoå, hoaëc nhaát ñònh phaûi thoï quaû khoå, cuõng nhö theá.

            Ngöôøi gaây taïo nghieäp thieän aét thoï quaû vui trong coõi ngöôøi, coõi a-tu-la vaø coõi trôøi. Caân xöùng vôùi nghieäp laønh mình ñaõ taïo, nhieàu ít cao thaáp, keát quaû cuõng coù hôn keùm thaáp cao. Coù khi ngöôøi taïo nghieäp laønh maø khoâng ñöôïc quaû laønh, hoaëc ngöôøi taïo nghieäp laønh nhaát ñònh höôûng quaû laønh. Ví nhö, moät soá sinh vieân vaøo hoïc y khoa, coù ngöôøi khoâng ñuû khaû naêng hoïc hoaëc löôøi bieáng hoïc, neân tuy hoïc y khoa maø khoâng keát quaû thaønh baùc só. Coù ngöôøi ñuû khaû naêng laïi caàn cuø hoïc taäp, nhaát ñònh moät ngaøy kia seõ thaønh baùc só. Töø nhaân ñeán quaû coøn caàn coù  nhöõng söï kieän trôï giuùp ñaày ñuû môùi ñöôïc vieân maõn. Khoâng theå coù nhaän ñònh taát nhieân raèng coù nhaân laø coù quaû. Bôûi vì thôøi gian töø nhaân ñeán quaû laø giai ñoaïn bieán ñoäng, hoaëc ñöôïc taêng tröôûng, hoaëc bò tieâu moøn, tuøy theo nhöõng söï kieän trôï giuùp. Bieát theá, chuùng ta coù theå chuyeån nhaân xaáu thaønh toát, hoaëc nhaân toát trôû ra xaáu.

            Söï taát yeáu cuûa luaân hoài tuøy thuoäc nhaân quaû, khoâng coù keû naøo khaùc aùp ñaët khoå vui cho chuùng ta, cuõng khoâng coù baøn tay naøo loâi keùo chuùng ta phaûi ñi ñöôøng naøy hay loái khaùc, moïi söï keát quaû ñeàu caân xöùng vôùi nhaân mình gaây taïo. Naém vöõng yeáu toá naøy, môùi thaáy chuùng ta troïn quyeàn ñònh ñoaït soá phaän cuûa chuùng ta. Neáu cuoäc ñôøi cuûa chuùng ta hieän nay ñöôïc töôi saùng hay ñen toái, ñeàu do söï kheùo leùo hay vuïng veà cuûa ta ngaøy xöa. Can ñaûm nhaän laáy traùch nhieäm cuûa mình, khoâng oaùn traùch keâu ca, khoâng than thaân tuûi phaän. Chuùng ta gan daï trong cuoäc soáng hieän taïi, song phaûi khoân ngoan choïn laáy loái ñi ôû ngaøy mai.

VI. THOAÙT LY LUAÂN HOÀI

            Ñaïo Phaät giaûi roõ lyù luaân hoài, nhöng khoâng phaûi ñeå maõi chòu luaân hoài. Bieát luaân hoài töôøng taän roài, Phaät chæ ra con ñöôøng thoaùt ly luaân hoài. Ñuùng nhö yù nghóa bieát khoå, chuùng ta môùi tìm caùch thoaùt khoå. Luaân hoài laø voøng loanh quanh laån quaån, nhaøo ñi loän laïi khoâng theå thoaùt ra. Chaáp nhaän trong voøng quanh quaån ñoù, do ngöôøi khoâng tìm ñöôïc manh moái thoaùt ra, hoaëc khoâng ñuû khaû naêng ñeå thoaùt ra. Nhö caùc nhaø khoa hoïc phaùt minh ñöôïc söùc huùt cuûa traùi ñaát, moïi vaät cam chòu trong voøng voït leân rôùt xuoáng, khoâng sao thoaùt ra ngoaøi ñöôïc. Nhöng cuõng caùc nhaø khoa hoïc cheá phi thuyeàn ñuû khaû naêng voït ra ngoaøi voøng huùt cuûa traùi ñaát, ñi thaùm hieåm caùc haønh tinh khaùc. Bieát roõ söùc huùt cuûa traùi ñaát roài, môùi cheá ñöôïc phi thuyeàn voït ra ngoaøi söùc huùt. Cuõng theá, Phaät giaûi roõ lyù luaân hoài roài, môùi daïy phöông phaùp thoaùt ly luaân hoài. Muïc ñích cuûa ñaïo Phaät laø thoaùt ly sanh töû luaân hoài, khoâng chaáp nhaän söï loanh quanh trong voøng sanh töû. Coøn trong sanh töû duø daøi ngaén khoå vui , ñaïo Phaät ñeàu keát luaän laø ñau khoå, vì cuøng moät soá phaän voâ thöôøng. Chæ thoaùt ñöôïc luaân hoài môùi laø an vui giaûi thoaùt.  

VII.-  KEÁT LUAÄN

            Ñaïo Phaät noùi lyù luaân hoài cuõng laø phaùt minh moät söï thaät cuûa vaïn vaät vaø con ngöôøi. Vì ñoái töôïng cuûa ñaïo Phaät laø con ngöôøi, neân chung qui ñaët naëng veà söï luaân hoài cuûa con ngöôøi. Con ngöôøi nhaän hieåu thaáu ñaùo veà lyù luaân hoài, neáu hoï khoâng coù khaû naêng thoaùt khoûi luaân hoài, töï mình choïn löïa cuoäc luaân hoài an vui vaø thoaûi maùi. Neáu hoï coù khaû naêng thoaùt ly luaân hoài, do hieåu luaân hoài tieán tu ñaïo giaûi thoaùt. Bieát ñöôïc lyù luaân hoài, chuùng ta bieát ñöôïc leõ coâng baèng cuûa con ngöôøi, cuõng nhaän laáy söï töï do caên baûn nôi chuùng ta. Moïi meâ tín yû laïi ñeàu tieâu tan, do bieát ta laø ngöôøi quyeát ñònh thaân phaän cuûa mình. Taát caû oaùn hôøn tuûi haän ñeàu saïch heát, vì coù ai aùp ñaët söï ñau khoå cho mình maø than thôû. Quaû chuùng ta laø con ngöôøi ñoäc laäp töï do cuûa chính mình trong hieän taïi vaø vò lai. Duø chöa giaûi thoaùt, bieát ñöôïc lyù luaân hoài, chuùng ta cuõng saùng suoát vaø an oån ngay trong ñôøi soáng naøy. Moïi töông lai ñeàu naèm trong tay chuùng ta, chuùng ta troïn quyeàn choïn laáy moät töông lai naøo theo sôû thích cuûa mình. 

]