THEÁ NAØO LAØ PHAÄT PHAÙP? 

            Phaät phaùp laø nhöõng ñieàu ñöùc Phaät chöùng kieán ñöôïc sau khi giaùc ngoä, ñem choã chöùng kieán aáy noùi laïi ñeå cho moïi ngöôøi hieåu bieát ñeå döùt saïch meâ laàm vaø giaùc ngoä nhö Ngaøi. Chính töø choã chöùng kieán cuûa Ngaøi noùi ra, khoâng phaûi do suy tö phoûng ñoaùn nhö nhieàu trieát thuyeát khaùc. Vì theá, Phaät phaùp laø nhöõng chaân lyù, tuøy trình ñoä cuûa ngöôøi, Phaät noùi coù sai bieät: Chaân lyù phoå bieán, Chaân lyù töông ñoái, Chaân lyù tuyeät ñoái.

Chaân lyù phoå bieán

Chaân lyù phoå bieán laø nhöõng söï thaät hieän höõu traøn ñaày treân vaïn vaät. Nhöõng söï thaät aáy ñöùc Phaät chæ ra, chuùng ta chòu khoù khaûo saùt moät caùch tinh teá seõ thaáy hieån nhieân khoâng sai leäch. Tröôùc heát nhìn theo doøng thôøi gian, Phaät noùi:

I. Nhaân quaû:

Taát caû söï vaät coù hình töôùng, coù taùc ñoäng ñeàu hình thaønh baèng nhaân quaû. Nhaân quaû truøm khaép caû moïi söï vaät, khoâng moät söï vaät naøo coù theå thoaùt ngoaøi nhaân quaû ñöôïc. Song trong nhaân ñeán quaû coù chaùnh nhaân, trôï  nhaân, thuaän nhaân, nghòch nhaân neân trôû thaønh vaán ñeà phöùc taïp. Laïi coù nhöõng tröôøng hôïp vì nhaân quaù nhoû nhieäm, nhaân xa xoâi khieán ngöôøi ta khoâng theå thaáy, khoâng theå nhôù maø bieán thaønh khoù hieåu. Chuùng ta thöû nhìn töø laõnh vöïc thöïc vaät, ñoäng vaät... ñeå minh chöùng lyù nhaân quaû.

1. Veà thöïc vaät.  Khoâng moät thöù caây loaïi coû naøo maø chaúng töø nhaân thaønh quaû. Hoaëc coù thöù nhaân cuûa noù laø haït, coù thöù nhaân noù laø laù, coù thöù nhaân noù laø ngoïn, coù thöù nhaân noù laø reã, laø thaân. Töø caùi nhaân aáy naåy maàm sanh tröôûng thaønh caây, ñôm hoa, keát quaû. Khoâng coù loaøi thöïc vaät naøo ngaãu nhieân khoâng nhaân thaønh quaû.

            Ví duï, haït cam laø nhaân, leân thaønh caây cam coù traùi cam laø quaû. Haït ôùt laø nhaân, leân thaønh caây ôùt coù traùi ôùt laø quaû... Coù nhaân aét phaûi coù quaû. Song trong aáy coøn tuøy thuoäc thuaän nhaân hay nghòch nhaân, maø thaønh quaû hay baát thaønh quaû. Nhö coù haït cam laø chaùnh nhaân, coù phaân, ñaát, nöôùc, aùnh naéng... laø trôï nhaân, ñöôïc saên soùc vun queùn laø thuaän nhaân, haït cam aáy seõ naåy maàm sanh tröôûng thaønh caây cam vaø coù traùi cam khoâng sai. Ngöôïc laïi, coù haït cam maø thieáu phaân ñaát nöôùc aùnh naéng... thì khoâng theå naåy maàm sanh caây cam, huoáng laø coù traùi cam. Hoaëc coù haït cam, coù phaân ñaát nöôùc aùnh naéng... maø thieáu ngöôøi saên soùc vun queùn thì coù theå coù caây cam maø khoù mong coù quaû cam. Hoaëc coù haït cam, coù phaân ñaát nöôùc aùnh naéng... coù ngöôøi vun queùn, song bò saâu truøng aên goác, ñuïc trong thaân caây - nghòch nhaân - thì caây cam aáy seõ bò hoaïi. Hoaëc coù tröôøng hôïp döôøng nhö khoâng nhaân maø thaønh quaû. Nhö chuùng ta doïn saïch moät thöûa ñaát ñeå troàng troït. Thöûa ñaát aáy, chuùng ta cuoác khoâng coøn moät goác coû, löôïm saïch khoâng soùt moät coïng coû, ta töï cho laø ñaát thaät saïch. Theá maø, qua moät vaøi traän möa, chuùng ta thaáy töø loøng ñaát coû voït leân laám taám ñeàu heát. Coû naøy töø ñaâu ñeán? Phaûi chaêng ñaát sanh coû? Thaät khoâng phaûi theá, bôûi nhöõng haït coû li ti ñaõ naèm saün trong loøng ñaát maø maét chuùng ta khoâng theå thaáy. Gaëp möa, chuùng naåy maàm leân caây laø lyù ñöông nhieân. Ñaây laø vì nhaân nhoû nhieäm chuùng ta khoâng thaáy, neân coù nhöõng nhaän xeùt sai laàm.

            Laïi coù tröôøng hôïp khaùc, moät hoâm taêng chuùng trong chuøa chuùng toâi ra thaêm vöôøn, beû ñöôïc hai traùi maõng caàu xieâm, töø hai caây maõng caàu caùch nhau ñoä boán thöôùc taây. Khi xeû ra aên, caû chuùng ñeàu ngaïc nhieân, troá maét nhìn nhau, ñaët caâu hoûi: Taïi sao cuøng moät loaïi, chung moät thöûa ñaát, maø traùi naøy ngoït, traùi kia chua? Moãi ngöôøi ñeàu coù giaû thuyeát khaùc nhau, rieâng toâi chæ cöôøi thoâi. Cuoái cuøng, toâi giaûi thích cho hoï nghe: Sôû dó hai caây cuøng moät loaïi, chung moät thöûa ñaát maø muøi vò khaùc nhau, do tröôùc kia toâi laáy haït cuûa hai traùi maõng caàu chua vaø ngoït öông troàng, neân keát quaû nhö theá. Ñoù laø vì nhaân xa xoâi khieán ngöôøi ta khoâng theå bieát, neân sanh nghi ngôø. Bôûi nhöõng lyù do treân, nhaân quaû trôû thaønh teá nhò phöùc taïp, neáu ngöôøi nhaän xeùt noâng noåi ñôn thuaàn thì khoù thaáu trieät ñöôïc.

2. Veà ñoäng vaät. Taát caû loaøi ñoäng vaät hình thaønh cuõng töø nhaân ñeán quaû. Coù loaøi ñoäng vaät nhaân laø tröùng, coù loaøi ñoäng vaät nhaân töø baøo thai, coù loaøi ñoäng vaät nhaân töø loaøi khaùc hoùa ra. Khoâng coù loaøi ñoäng vaät naøo töï nhieân maø coù, song coù cuõng tuøy thuoäc chaùnh nhaân, trôï nhaân, thuaän nhaân, nghòch nhaân, söï sanh tröôûng cuûa noù ñöôïc hoaøn haûo hay suy keùm, hoaëc hoaïi dieät chaúng haïn.

            Ñaây laø noùi nhaân quaû treân vaïn vaät coù hình töôùng. Chuùng ta coù theå khaúng ñònh raèng “taát caû loaøi sanh vaät treân quaû ñòa caàu vaø caû quaû ñòa caàu naøy ñeàu naèm goïn trong loøng nhaân quaû”.

3. Veà taùc ñoäng. Chaúng nhöõng nhaân quaû truøm khaép moïi loaøi moïi vaät coù hình töôùng, maø nhaân quaû cuõng bao goàm moïi taïo taùc moïi haønh ñoäng cuûa moïi loaøi. ÔÛ ñaây chuùng ta chuù muïc vaøo loaøi ngöôøi ñeå thaáy roõ nhaân quaû.

            Nhöõng taùc ñoäng veà thaân mieäng cuûa chuùng ta coù taùnh caùch lôïi ngöôøi, ñem laïi nguoàn an vui cho ngöôøi, laø taùc ñoäng laønh. Noù seõ mang laïi cho ta söï an vui ngay hieän taïi, hoaëc sau naøy, goïi laø quaû laønh. Nhöõng taùc ñoäng coù taùnh caùch thöông toån khieán ngöôøi ñau khoå, goïi laø nhaân döõ. Noù seõ chuoác laáy söï ñau khoå trôû veà ta ngay hieän taïi, hoaëc mai kia, goïi laø quaû döõ.

            Ví duï, chuùng ta ra tay cöùu giuùp ngöôøi hoaïn naïn nguy khoán, qua côn hoaïn naïn hoï vui veû caùm ôn ta. Chính khi thaáy hoï an oån, loøng chuùng ta cuõng vui laâng laâng. Maëc duø chuùng ta khoâng mong gì hôn nöõa, song ngöôøi thoï ôn bao giôø cuõng nghó ñeán ñeàn ñaùp, neáu gaëp cô hoäi toát, hoï seõ ñeàn ôn ta. Ngöôïc laïi, chuùng ta laøm thöông toån khieán ngöôøi ñau khoå, hoï seõ böïc töùc oaùn hôøn phaûn khaùng ta. Chính khi aáy loøng chuùng ta cuõng bò baát an. Neáu mai kia hoï gaëp dòp thuaän tieän seõ traû thuø, khieán chuùng ta bò khoå ñau hôn, hoï môùi vöøa loøng. Ñoù laø nhaân laønh gaët quaû laønh, nhaân döõ chòu quaû döõ.

            Nhöng cuõng coù nhöõng tröôøng hôïp döôøng nhö ngoaïi leä, maø thaät khoâng phaûi. Nhö chuùng ta ñaõ gieo nhaân laønh hoaëc döõ, maø suoát ñôøi khoâng gaët ñöôïc  keát quaû; vì nhaân chöa chín muoài maø baùo thaân chuùng ta ñaõ hoaïi, nhaân aáy seõ coøn tieáp tuïc theo thôøi gian chôù khoâng maát. Hoaëc coù khi chuùng ta khoâng gaây nhaân laïi chòu quaû. Vì nhaân xa xoâi coøn löu laïi, chuùng ta khoâng nhôù.

            Taùc ñoäng cuûa yù coøn thaàm laëng beân trong chöa phaùt loä ra, song noù raát nguy hieåm. Vì thaân mieäng ñeàu do noù chuû ñoäng sai khieán. Noù daáy nhaân laønh thì thaân mieäng theo ñoù taïo nhaân laønh, noù daáy nhaân döõ thì thaân mieäng theo ñoù taïo nhaân döõ. Cho neân, ngöôøi hieåu leõ nhaân quaû ñoái vôùi taùc ñoäng cuûa yù, phaûi deø daët toái ña. Taùc ñoäng cuûa yù coù nhaân quaû cuõng y heät thaân mieäng.

            Tuy nhieân, nhaân quaû, khoâng phaûi ñôn giaûn nhö nhieàu ngöôøi ñaõ hieåu “gaây nhaân laønh ñöôïc quaû laønh, taïo nhaân döõ bò quaû döõ”. Vaãn coù nhöõng tröôøng hôïp döôøng nhö traùi laïi. Bôûi vì nhaân quaû laø moät doøng bieán ñoäng theo thôøi gian. Thôøi gian coù quaù khöù, hieän taïi, vò lai thì nhaân quaû khoâng theå chaën moät quaõng maø ñoaùn ñònh ñöôïc. Chuùng ta muoán hieåu thaáu ñaùo nhaân quaû phaûi caên cöù vaøo ba thôøi maø khaûo saùt. Naém chaéc lyù nhaân quaû, chuùng ta seõ coù söùc töï tín maõnh lieät, vì khoâng coøn leä thuoäc vaøo söùc thieâng lieâng beân ngoaøi. Chuùng ta töï nhaän laø chuû nhaân oâng toaøn caû cuoäc ñôøi cuûa mình.

            Nhaân quaû laø doøng bieán ñoäng sanh dieät tieáp noái, neân noù laø hieän thaân cuûa Voâ thöôøng. Vì voâ thöôøng neân maõi laên loän trong voøng sanh dieät, cuõng laø thaønh quaû cuûa luaân hoài. Chuû thuyeát nhaân quaû khoâng phaûi coá ñònh cöùng khaèng, maø linh ñoäng thaêng giaùng, tuøy theo söï ñuû thieáu caùc nhaân cuûa noù. Ngöôøi hoïc Phaät nhaän chaéc lyù nhaân quaû, laø ñaõ coù caên baûn vöõng vaøng treân ñöôøng tieán tu. Ñoàng thôøi cuõng gaït phaét nhöõng thuyeát meâ tín vu vô nhö: ñoàng boùng, boùi xaêm, töôùng soá, may ruûi... Vì bieát roõ moïi taùc ñoäng ñeïp xaáu cuûa chuùng ta, seõ caûi taïo xaây döïng moät cuoäc ñôøi vui khoå trong hieän taïi vaø vò lai. Coøn baên khoaên troâng ñôïi, thaéc maéc ñieàu gì maø phaûi ñi coi boùi töôùng soá? Theá laø, chuùng ta can ñaûm nhaän chòu moïi traùch nhieäm hay dôû do mình gaây neân, khoâng coøn oaùn hôøn keâu than chi caû. Cuõng phaù tan nhöõng beänh chaáp: ñònh maïng, nhaát nhaân, voâ nhaân. Vì bieát roõ vaïn vaät treân theá gian khoâng coù caùi gì coá ñònh, duy nhaát, ngaãu nhieân, maø ñeàu do nhaân quaû hình thaønh.

II. Duyeân sanh:

Nhìn veà maët khoâng gian, vaïn vaät ñeàu do caùc duyeân chung hôïp thaønh hình. Cho neân noùi “caùc phaùp töø duyeân sanh”. Duyeân laø chæ cho nhieàu phaàn töû toå hôïp thaønh moät vaät theå. Vaät theå khoâng töï coù, phaûi do nhieàu nguyeân toá hay nhieàu phaàn töû chung hôïp. Noùi tôùi duyeân sanh laø khoâng chaáp nhaän söï ñôn thuaàn, maø khaúng ñònh laø hôïp theå. Vaïn vaät coù hình töôùng treân quaû ñòa caàu vaø keå luoân quaû ñòa caàu ñeàu do caùc duyeân chung hôïp thaønh hình. Cho ñeán nhöõng thöù khoâng coù hình töôùng, chæ coù taùc ñoäng, cuõng thuoäc duyeân sanh.

            Tröôùc khaûo saùt nhöõng vaät coù hình töôùng gaàn chuùng ta nhaát. Nhö caùi baøn vieát hieän ñaây cuûa ta, tröôùc noù khoâng töï coù, phaûi coù goã, coù ñinh, coù baøo, coù ñuïc, coù cöa... vaø coù oâng thôï moäc, do söï cöa xeû baøo ñuïc keát raùp cuûa oâng, sau môùi thaønh caùi baøn. Nhöõng nguyeân lieäu duïng cuï vaø oâng thôï moäc, ñeàu laø duyeân chung hôïp thaønh caùi baøn. Neáu coù ngöôøi hoûi: caùi baøn naøy do vaät gì laøm ra, chuùng ta ñaùp:  do oâng thôï moäc, hoaëc do goã... Ñoù laø loái ñaùp ñôn thuaàn, khoâng ñuùng toaøn theå cuûa caùi baøn. Neáu chaáp loái ñaùp aáy ñuùng, thì maéc phaûi beänh thieân kieán.

            Ñeán nhö caùi nhaø chuùng ta hieän ôû hoaëc nhaø laù hay nhaø gaïch, tröôùc noù cuõng khoâng töï coù. Neáu laø nhaø laù, phaûi coù coät keøo ñoøn tay caây laù roài, sau chuùng ta môùi raùp laïi thaønh caùi nhaø. Neáu laø nhaø gaïch, phaûi coù gaïch xi maêng caùt voâi ngoùi goã vaø thôï hoà, môùi xaây thaønh caùi nhaø. Khi thaønh hình caùi nhaø, goïi laø duyeân hôïp; khi caùi nhaø hö hoaïi ñi, goïi laø duyeân tan. Chæ do duyeân hôïp duyeân tan, thaät theå caùi nhaø voán khoâng thaät coù.

            Khaûo saùt nhö theá qua moïi söï vaät, chuùng ta khoâng thaáy coù moät söï vaät naøo khoâng phaûi duyeân hôïp maø thaønh. Duø vaät nhoû beù nhö caây kim ngoïn coû, vaät to lôùn nhö nuùi bieån quaû ñòa caàu, ñeàu naèm chung trong moät thoâng leä aáy.

            Cho ñeán nhöõng thöù khoâng coù hình töôùng, chæ thaáy taùc ñoäng, cuõng do duyeân hôïp maø coù. Nhö ñieän, gioù, chuùng ta khoâng thaáy hình töôùng noù, chæ bieát khi taùc ñoäng daáy khôûi. Veà ñieän thì coù ñieän aâm ñieän döông, phoái hôïp môùi phaùt khôûi hieän töôïng. Veà gioù phaûi coù khí naëng khí nheï... môùi coù hoaït ñoäng.

            Nôi con ngöôøi, tö töôûng daáy khôûi cuõng phaûi coù saùu cô quan laøm choã töïa vaø ñoái dieän vôùi traàn caûnh beân ngoaøi. Neáu ba phaàn - tö töôûng, cô quan, traàn caûnh maø thieáu moät thì, khoâng sao daáy khôûi ñöôïc. Theá neân moïi taùc ñoäng coù ra, ñeàu do duyeân hôïp maø coù.

            Noùi duyeân sanh laø nhaèm vaøo hôïp theå, choaùn moät khoaûng khoâng gian. Ñaõ laø hôïp theå thì khoâng coù töï theå vaø thaät theå. Töï theå ñaõ khoâng thì, teân ñaët cho söï vaät cuõng roãng. Ví nhö teân “caùi nhaø”, chuùng ta phaân tích töøng vieân gaïch, töøng mieáng ngoùi v.v... ra, tìm xem caùi gì laø “caùi nhaø”? Chæ khi hôïp theå thaønh hình, taïm ñaët cho noù moät caùi teân. Caùi teân aáy chæ coù giaù trò taïm thôøi, töø khi hôïp theå thaønh hình, bôûi tröôùc vaø sau noù voán khoâng coù. Chính ngay khi thaønh hình, chuùng ta phaân tích töøng ñôn vò moät, tìm töï theå caùi teân chung aáy, vaãn khoâng coù. Neân noùi: “caùc phaùp duyeân sanh töï theå laø khoâng”. Tröôùc khoâng, sau khoâng, giöõa cuõng chaúng thaät, neân söï coù maët cuûa caùc hôïp theå laø hö giaû huyeãn hoaù. Do ñoù, noùi ñeán lyù duyeân sanh thì, xem vaïn vaät ñeàu nhö huyeãn nhö hoaù.

            Thoâng suoát lyù duyeân sanh, chuùng ta thoaùt khoûi hai chöùng beänh: thieân kieán vaø meâ laàm. Nhaát laø beänh meâ laàm, quaû laø beänh traàm kha khoù chöõa trò. Vaïn vaät do hôïp theå maø coù, hö giaû khoâng thaät, laïi meâ laàm chaáp laø thaät. Vì chaáp thaät neân theo ñoù coù yeâu gheùt vaø sanh tham saân. Ñoù laø nguyeân nhaân maõi laên trong voøng luaân hoài sanh dieät. Bieát roõ duyeân sanh hôïp theå hö giaû laø, döùt meâ laàm chuyeån thaønh trí tueä. Ñaây laø cöûa ngoõ cuûa laâu ñaøi giaùc ngoä.

            Trong phaàn “Chaân lyù phoå bieán”, lyù nhaân quaû vaø duyeân sanh laø hai söï thaät, traøn ñaày treân vaïn vaät vaø moïi taùc ñoäng cuûa chuùng sanh. Söï thaät aáy, quaù khöù hieän taïi vò lai ñeàu khoâng thay ñoåi. Song noù tinh vi khoù hieåu, ngöôøi chòu khoù nghieàn ngaãm phaân tích kyõ caøng môùi nhaän ra ñöôïc. Hai söï thaät naøy nhaèm vaøo hai chieàu cuûa vuõ truï, nhaân quaû chaïy suoát chieàu doïc thôøi gian, nhaân duyeân xuyeân toät chieàu ngang khoâng gian. Do ñoù, goïi laø “Chaân lyù phoå bieán”.

]